Το σχολείο της φύσης ήταν ένα εγχείρημα που ξεκίνησε τον Απρίλιο του 2018. Το σκεπτικό γι’ αυτό βέβαια είχε ξεκινήσει πολύ πιο πριν όταν ακόμα βρισκόμουνα στην Αμερική. Τότε είχα ξεκινήσει ένα πρόγραμμα προφορικής ιστορίας με τίτλο The Central Savannah River Area Education Oral History Project, για να καταγράψω μέσα από τις προσωπικές αφηγήσεις του κόσμου τα εκπαιδευτικά δρώμενα, ισότητες, ανισότητες, εκπαιδευτικές ευκαιρίες κ.ο.κ. στην Augusta, στην πολιτεία της Georgia στην Αμερική. Ένας από τους συμμετέχοντες στην έρευνα ήταν και ο αγαπητός μου φίλος Ned Murray διευθυντής σε σχολείο στην Augusta. Αφού του πήρα συνέντευξη, ακολούθως αρχίσαμε να μιλούμε για σχολεία και για το όραμά μας στην εκπαίδευση. Εκεί μου μίλησε για την προσπάθειά του να καταστήσει το σχολείο του ως έναν τόπο που αγκαλιάζει την εκπαίδευση στο ύπαιθρο και μου ανέφερε την ιδέα των σχολείων της φύσης. Αυτή ήταν η πρώτη φορά που ήρθα σε επαφή με την έννοια σχολείο της φύσης ή δασικό σχολείο. Σε μια σειρά από συζητήσεις που κάναμε μου ζήτησε να εμβαθύνω σε αυτό, να το ψάξω περισσότερο και να του πω τη γνώμη μου για το δικό του πλάνο. Έτσι ξεκίνησα να μελετώ σχολεία της φύσης στην Ευρώπη και στην Αμερική. Έκτοτε είχα αποφασίσει ότι αυτό είναι κάτι που έπρεπε να γίνει και στην Κύπρο.
Το σχολείο της φύσης συνάδει με την φιλοσοφία και την μελέτη που κάνω όλα τα χρόνια πάνω στο θέμα των μαθησιακών εμπειριών και ευκαιριών, της διδασκαλίας και της μάθησης, του εκτός του σχολείου αναλυτικού προγράμματος και των εκτός του σχολείου μαθησιακών εμπειριών. Σε αυτές τις γραμμές εμπίπτει και το πιο διάσημο προοδευτικό σχολείο, το πειραματικό σχολείο του John Dewey στο University of Chicago στο Σικάγο το 1896 όπου τότε ο Dewey δίδασκε, όπως επίσης η κατ’οίκον εκπαίδευση (homeschooling), η εκπαίδευση σε μικρές τάξεις, μικρά σχολεία και σε οικογενειακού τύπου περιβάλλοντα και τάξεις (family-like classrooms), οι εναλλακτικές μορφές εκπαίδευσης και ούτω καθεξής. Σε αυτό το πνεύμα ήταν και οι άπειρες συζητήσεις που κάναμε – διδακτορική φοιτήτρια τότε στο Σικάγο – με τον William H. Schubert, και όλες τις αφηγήσεις του για τις δικές του εκτός-του-σχολείου εμπειρίες ως παιδί και αργότερα τον σχηματισμό της θεωρίας του περί τούτου με τον William Ayers και το παράδειγμα του με τα μικρά σχολεία και την κοινωνική δικαιοσύνη στην εκπαίδευση με την Maria Varelas και τη δουλειά της, μέσα από προγράμματα με χρηματοδότηση πολλών εκατομμυρίων, για βελτίωση της πρόσβασης στην επιστήμη και των μαθησιακών ευκαιριών μέσα από την επιστήμη για παιδιά από κοινωνικο-οικονομικά μειονεκτικά περιβάλλοντα, σε σχολεία των μεγαλουπόλεων και των αστικών περιοχών, όπου συνήθως η εκπαίδευση είναι πιο υποβαθμισμένη˙ και με τον Bryan Schultz και το project citizen που ανέπτυξε στην τάξη του για να δώσει την ευκαιρία σε κοινωνικά μειονεκτούντες μαθητές να βιώσουν μοναδικές μαθησιακές ευκαιρίες και να αγαπήσουν τη μάθηση και το σχολείο μέσα από project που είχαν νόημα για αυτά στο πλαίσιο στο οποίο βρίσκονταν. Σε διαφορετική περίπτωση, όπως για παράδειγμα με έναν δάσκαλο χωρίς ενδιαφέρον, πολλά από αυτά τα παιδιά θα κατέληγαν ενδεχομένως στα ναρκωτικά και στη φυλακή. Και μαζί με αυτά, το σχολείο του Αλεξάντερ Νιλ, το Σάμερχιλ, στην Αγγλία που ήταν ένα σχολείο έξω από τους τοίχους, ένα ολόκληρο ριζοσπαστικό κίνημα που εκπροσωπούσε μια πιο ακραία μορφή εκπαίδευσης που ερχόταν ενάντια στο κατεστημένο και στην παραδοσιακή εκπαίδευση.
Εδώ αξίζει να σημειώσω ότι οι ιδέες και το πειραματικό σχολείο του John Dewey ήταν για τα δεδομένα του και την εποχή του προοδευτικά˙η έμφαση που έδινε στις εμπειρίες και στην εμπειρική μάθηση ήταν σπουδαία για την εποχή του και μια απάντηση στο παραδοσιακό σχολείο ενάντια στο στεγνό, δασκαλοκεντρικό μοντέλο της εποχής. And guess what! Πάνω από έναν αιώνα και οι ιδέες του θεωρούνται ακόμα προοδευτικές και πιο επίκαιρες από ποτέ. Τα συγγράμματα του Dewey ήταν σπουδαία: Δημοκρατία και Εκπαίδευση, Εμπειρία και Εκπαίδευση, Το Σχολείο και η Κοινωνία, Η Τέχνη ως Εμπειρία, Εμπειρία και Φύση, Το Παιδί και το Αναλυτικό Πρόγραμμα. «Αντικατέστησε το ‘και’ με το ‘είναι’», μου είχε πει ο Bill Schubert, «και θα αντλήσεις όλη τη φιλοσοφία του Dewey»: ‘δημοκρατία είναι εκπαίδευση’, ‘εμπειρία είναι εκπαίδευση’, ‘το σχολείο είναι η κοινωνία’, ‘η τέχνη είναι εμπειρία’, ‘εμπειρία είναι φύση’, ‘το παιδί είναι το αναλυτικό πρόγραμμα’. Όλες αυτές οι ιδέες και οι προσπάθειες είχαν τη φύση και το περιβάλλον ως σημαντικό παιδαγωγό. Τότε, δεν χρησιμοποιούσαμε την έννοια «φύση» με έναν στενό όρο εννοώντας απλά την χλωρίδα και την πανίδα, αλλά με ένα ευρύτερο όρο εννοώντας τις αλληλεπιδράσεις με τον κόσμο, με το περιβάλλον μας, τον εαυτό μας κ.ο.κ. που μπορεί να προσφέρει εξαιρετικές μαθησιακές καταστάσεις, στιγμές και εμπειρίες.
Έτσι κι εγώ με όραμα, γεμάτη και εμπνευσμένη με τα παραδείγματα σπουδαίων φιλοσόφων, θεωρητικών της εκπαίδευσης, ερευνητών και παιδαγωγών, είδα στα σχολεία της φύσης ένα κράμα σπουδαίων παιδαγωγικών πρακτικών και ευκαιριών για μάθηση με σπουδαίο τρόπο έναν τρόπο που θα άνοιγε τα φτερά των παιδιών και θα τα βοηθούσε να δουν, να ξεδιπλώσουν και να αξιοποιήσουν τις δυνατότητές τους. Έτσι, λοιπόν, το 2017 επιστρέφοντας στην Κύπρο μετά από 3 χρόνια στην Αμερική, όπου ήμουν με σαββατική και άλλη άδεια και εργάστηκα ως Αναπληρώτρια Καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο της Augusta, είχα κάθε κίνητρο να το προτείνω στο Πανεπιστήμιο Frederick. Με όραμα και αγάπη και τους καλύτερους συνεργάτες-συνοδοιπόρους, το Τμήμα μου και το Πανεπιστήμιο Frederick, το Σχολείο της Φύσης ξεκίνησε τη λειτουργία του τον Απρίλιο του 2018, ξεδιπλώνοντας σπουδαίες παιδαγωγικές ιδέες.
Το Σχολείο της Φύσης (ΣΤΦ) υιοθετεί την Παιδαγωγική του Δάσους, που πρωτοεμφανίστηκε στη Σουηδία στα τέλη του 19ου αιώνα και εδραιώθηκε στη Δανία με την πρώτη λειτουργία Νηπιαγωγείου του Δάσους στα μέσα του 20ου αιώνα. Είναι μια ιδέα ευρέως διαδεδομένη στις σκανδιναβικές χώρες, στη Γερμανία, την Ελβετία και, τα τελευταία χρόνια, αλλού στην Ευρώπη και διεθνώς. Βασίζεται στην πραγματοποίηση μιας παιδαγωγικής διαδικασίας εκτός των στενών ορίων μιας τάξης που επιδιώκει τη μάθηση στην, με την, και από την φύση και προάγει την πολύπλευρη ανάπτυξη του παιδιού μέσα από την ελευθερία και την αυτονομία.
Υπόβαθρό του είναι οι θεωρίες σπουδαίων θεωρητικών και μεταρρυθμιστών της εκπαίδευσης, όπως οι John Dewey, Maxine Greene, Paulo Freire, Horace Mann, bell hooks και Nel Noddings, οι οποίοι, άμεσα και έμμεσα, συζήτησαν τις έννοιες της εμπειρίας και της αυτονομίας, μέσα από τις θεωρίες που διατύπωσαν για την παιδαγωγική και τις δημοκρατικές πρακτικές. Επίσης, έμπνευση αποτελεί η δουλειά των Alexander Neil, Celestin Freinet, Maria Montessori και Loris Malaguzzi, μεταξύ άλλων, οι οποίοι δημιούργησαν μαθησιακά περιβάλλοντα που στηρίχτηκαν στη βιωματική μάθηση, στη μάθηση στο φυσικό περιβάλλον και στους υπαίθριους χώρους, και έκαναν δυνατές τις διασυνδέσεις ανάμεσα στην έννοια της αυτονομίας και στις εμπειρίες που τα άτομα πρέπει να έχουν προκειμένου να την αναπτύξουν.
Στο ΣΤΦ, προσπάθεια είναι η δημιουργία ενός περιβάλλοντος μέσα στο οποίο τα παιδιά έχουν πολλές ευκαιρίες για να ανακαλύψουν, να δοκιμάσουν και να προάγουν τις δυνάμεις τους, τον εαυτό τους, τον κόσμο τους (ανθρώπινο και υλικό) και την σχέση τους με αυτόν, τις υποχρεώσεις και τα όριά τους. Επίσης, έχουν πολλές ευκαιρίες να οργανώνουν και να αναδιοργανώνουν διαρκώς τις εμπειρίες τους, αυτό το οποίο ο Dewey ονόμασε εκπαίδευση και μάθηση.
Το ΣΤΦ είναι ένα πρόγραμμα που λειτουργεί με τη στήριξη του Πανεπιστημίου Frederick, το οποίο είναι γνωστό για τον ανθρωποκεντρικό του χαρακτήρα και την έγνοια του για προσφορά στην κοινωνία. Λειτουργεί σε εβδομαδιαία βάση σε περιόδους διακοπών, για παιδιά προσχολικής και πρώτης σχολικής ηλικίας, κυρίως νηπιαγωγείου και δημοτικού. Υπάρχει επίσης η δυνατότητα λειτουργίας του και σε προγραμματισμένο απογευματινό χρόνο ή κατά τα Σαββατοκύριακα σε συνεργασία με σχολεία. Χώροι μας είναι το Εθνικό Δασικό Πάρκο Αθαλάσσας και το Πάρκο της Ακαδημίας στη Λευκωσία, αλλά και άλλοι χώροι που κάθε φορά εξυπηρετούν τις ανάγκες μας και τους σκοπούς μας. Είναι ένα καινοτόμο εκπαιδευτικό πρόγραμμα που αγκαλιάζει την εκπαίδευση στην ύπαιθρο, την ενεργητική μάθηση, τη μάθηση έξω από την τάξη και λαμβάνει χώρα σε δασικά πάρκα και φυσικούς χώρους, έξω από τους τοίχους.
Το πρόγραμμα στοχεύει στην προσωπική και κοινωνική συνειδητοποίηση, συναισθηματική ενδυνάμωση, κινητικές ικανότητες και νοητική ενδυνάμωση των παιδιών, άξονες οι οποίοι στοχεύουν στην ολόπλευρη ανάπτυξή τους. Αυτοί οι άξονες πλαισιώνονται από, και επιτυγχάνονται με ένα ευέλικτο, χαλαρό πρόγραμμα, το οποίο συνδυάζει δυναμικά την μάθηση μέσα από ελεύθερο παιχνίδι και αναδυόμενες δραστηριότητες και, σε κάποιο βαθμό, δομημένες δραστηριότητες. Στηρίζεται στη μάθηση παρά στη διδασκαλία, δηλαδή στην αυτο-κατεύθυνση και στην αυτο-δραστηριότητα. Έτσι, δίνει έμφαση σε αναδυόμενα από τα παιδιά projects και σε δραστηριότητες, βάσει των ενδιαφερόντων, ορμών και επιθυμιών τους. Επίσης, μέσα από σενάρια, αποστολές και προβληματοκεντρικές καταστάσεις που δημιουργούν οι παιδαγωγοί για αυτό τον σκοπό και με τις παρεμβάσεις τους υποστηρίζουν, αναβαθμίζουν και προωθούν την μάθηση των παιδιών σε ένα παιδοκεντρικό, βιωματικό περιβάλλον. Οι δραστηριότητες συχνά οργανώνονται από τα ίδια τα παιδιά και άλλοτε συνδιοργανώνονται με τους ενήλικες-παιδαγωγούς, σε ένα πνεύμα ελευθερίας, αυτονομίας, ομαδικής εργασίας, ενεργητικής, βιωματικής μάθησης και παιχνιδιού.
Σε αυτό το πλαίσιο, παρέχονται εμπειρίες στη βάση της συνέχειας και της αλληλεπίδρασης, με σκοπό τη δημιουργία νοήματος σε αυθεντικές καταστάσεις. Καλλιεργούνται η δημιουργική, η κριτική και η αυτόνομη σκέψη των παιδιών, η φαντασία και η αυτοπεποίθησή τους, μεταξύ άλλων. Τα υλικά μας τα δίνει η φύση η οποία αποτελεί και την πηγή έμπνευσής μας. Οι ήχοι, οι εικόνες, τα χρώματα, η κίνηση, η έκφραση, οι συλλογισμοί, οι συζητήσεις, οι αφηγήσεις, η σκέψη, οι μαθηματικές έννοιες και οι έννοιες των φυσικών επιστημών είναι τα μέσα που μας παρέχουν οι διάφορες επιστημονικές-γνωστικές περιοχές και βοηθούν τις αναζητήσεις μας, τις εξερευνήσεις μας, τις ανακαλύψεις μας, τις εφευρέσεις μας, τις κατακτήσεις μας, τους πειραματισμούς και τις περιπλανήσεις μας στη χαρά και την μάθηση.
Η ελεύθερη εξερεύνηση, η αυτοδιάθεση, η αυτό-παρακίνηση, η ευελιξία, το ελεύθερο παιχνίδι και η αυτό-δραστηριοποίηση είναι κομμάτι του ευέλικτου προγράμματος. Το ελεύθερο παιχνίδι λαμβάνει χώρα σε έναν διακριτικά κατευθυνόμενο και οργανωμένο χώρο με τα υλικά και την τοποθέτησή τους στον χώρο να δίνουν κατεύθυνση, νόημα και πολλές και ποικίλες ευκαιρίες στα παιδιά να τις εξερευνήσουν. Οι πολλές ευκαιρίες που δεν αναμένεται να καταλήξουν σε συγκεκριμένο αποτέλεσμα θεμελιώνουν την υποστήριξη της αυτονομίας των παιδιών. Και το πιο μαγικό και εντυπωσιακό είναι ότι όλα αυτά συμβαίνουν χωρίς πολλή προσπάθεια. Εμείς δημιουργούμε το περιβάλλον και από κει και πέρα τα ίδια τα παιδιά αλλά και η φύση, το περιβάλλον, αναλαμβάνουν δράση!
Στο ΣΤΦ, το περιβάλλον είναι ο τρίτος παιδαγωγός, μαζί με τις/τους παιδαγωγούς που έχουμε για τις μικρές μας ομάδες. Οι παιδαγωγοί στο Σχολείο της Φύσης – άτομα με παιδαγωγικό υπόβαθρο και αγάπη για το περιβάλλον, την αειφόρο ανάπτυξη, τις φυσικές επιστήμες, τη γλώσσα, τα μαθηματικά, την επιστήμη, την τέχνη, την εκπαίδευση στο ύπαιθρο, τη διαρκή μάθηση και εξέλιξη – είναι το άλφα και το ωμέγα είναι άτομα με πάθος και αγάπη για εξερεύνηση, παιχνίδι, έρευνα, αναζήτηση, ικανότητα να αφήνονται στη στιγμή, ικανότητα να δίνουν τον έλεγχο και την εξουσία στα ίδια τα παιδιά, να νιώθουν οι ίδιες/ίδιοι μαθητές που διαρκώς θέλουν να μαθαίνουν και να εξελίσσονται, και να μπορούν να το κάνουν αυτό μαζί με τα παιδιά. Οι γονείς είναι σημαντικοί συνεργάτες μας. Η κοινότητα μάς τροφοδοτεί με ιδέες και πόρους. Τα παιδιά, οι γονείς και η κοινότητα είναι συνοδοιπόροι μας σε αυτό το όμορφο ταξίδι. Τα σχόλια, η ανατροφοδότηση και το τι βιώνουμε στο σχολείο της φύσης απαράμιλλα τέτοια που μας δίνουν δύναμη να συνεχίσουμε. Αυτό αποτελεί επιβεβαίωση ότι πρέπει να συνεχίσουμε με το όραμα και τον στόχο μας και ότι η δική μας πίστη στη δύναμη του περιβάλλοντος, των εμπειριών, της ελευθερίας και της αυτονομίας είναι αυτό που θέλουν τα παιδιά˙ είναι επιβεβαίωση ότι αυτό που κάνουμε αξίζει, είναι πολύ σημαντικό, είναι επιθυμητό, τα παιδιά το αγαπούν. Τα λόγια των παιδιών, ότι «αυτό το σχολείο θέλουμε» (γιατί ακριβώς δεν είναι το σχολείο που έχουν συνηθίσει), και των γονιών, ότι «με χαρά τα παιδί μου ξυπνά το πρωί για να έρθει» και «διερωτόμαστε τι κάνετε σε αυτό το σχολείο και τα παιδιά είναι κατενθουσιασμένα», είναι η μεγαλύτερη κινητήριος δύναμή μας.
Μακάρι στην Κύπρο, με ένα όραμα για μια καλύτερη παιδεία και συνοδοιπόρους μας σπουδαίους ανθρώπους της εκπαίδευσης και σπουδαία παραδείγματα τριγύρω μας, να δημιουργούμε τις καλύτερες δυνατές προϋποθέσεις και ευκαιρίες για τα παιδιά μας, κάτι που θα διαποτίσει ολόκληρο το εκπαιδευτικό οικοδόμημα της Κύπρου. Γιατί τα παιδιά είναι το μέλλον και αν δεν μάθουν να αγαπούν και να πιστεύουν στον εαυτό τους, να αγαπούν τη μάθηση και την έρευνα, να αγαπούν την αναζήτηση, την ελευθερία ξεκινώντας πρώτα πρώτα από την απελευθέρωση του ίδιου τους του εαυτού, τότε ποτέ δεν θα μπορέσουμε να χτίσουμε μια όμορφη, ελεύθερη, δημιουργική, ευέλικτη, ανθρώπινη κοινωνία. Και για να τα έχουμε αυτά πρέπει να έχουμε όραμα στην παιδεία, με ένα σύστημα που αγκαλιάζει τους εκπαιδευτικούς και τους δίνει άπλετες δυνατότητες για μάθηση και ανάπτυξη, προσωπική και επαγγελματική, για να μπορούν και αυτοί με τη σειρά τους, γεμάτοι πλέον με έμπνευση και πλούσιοι σε ψυχικά αποθέματα, αυτοπεποίθηση, αυτο-αγάπη, γεμάτοι και πλούσιοι σε ικανοποίηση και εμπειρίες, να μπορούν να προσφέρουν. Διαρκής εκπαίδευση των εκπαιδευτικών, μάθηση μέσα από χαρά για όλες τις ηλικίες και βαθμίδες της εκπαίδευσης, εμπειρίες με νόημα, ελευθερία, αυτονομία, είναι μερικές λέξεις κλειδιά.
Στην παρούσα φάση, όμως, η πραγματικότητα είναι πολύ διαφορετική. Σε ένα σύστημα που δεν επιτρέπει το διαφορετικό και το εναλλακτικό, προς το παρόν τα παιδιά είναι παγιδευμένα και ωθούνται να μαθαίνουν ότι σημασία έχουν τα πρότυπα και τα επίπεδα, οι οδηγίες, η γνώση που θα μπει στις εξετάσεις, η εκμάθηση και η πιστή τήρηση οδηγιών, κλπ. κλπ. κλπ. Ό,τι, με άλλα λόγια, τα κρατά δέσμια, ανελεύθερα, ανελαστικά, μη χαρούμενα, μη δημιουργικά και όσες άλλες λέξεις θέλετε να κολλήσετε εδώ που συνδέονται με καταναγκασμό και ψυχαναγκασμό.
*Δρ. Νικολέττα Χριστοδούλου
Αναπληρώτρια Καθηγήτρια, Αναλυτικά Προγράμματα και Διδασκαλία
Συντονίστρια της Θεματικής Επιτροπής Παιδείας του Νέου Κύματος – Η Άλλη Κύπρος
Εμπνεύστρια – Δημιουργός – Συντονίστρια του Σχολείου της Φύσης.
Σελίδα στο: Facebook.
