Η ιστορία της επιστήμης και το παρόν της δημοκρατίας

Όσοι δεν είμαστε επιδημιολόγοι ή λοιμωξιολόγοι, δεν νοιώθουμε σίγουροι τι να πράξουμε στην παρούσα κρίση της πανδημίας. Να φοράμε μάσκες ή όχι; Μεταδίδεται ο ιός με το φαγητό, ή όχι; Οι περιβόητοι ‘ασυμπτωματικοί’ φορείς διασπείρουν τον ιό ή είναι ακίνδυνοι; Αν, από ότι φαίνεται, οι οδηγίες που έχουμε είναι ανεπαρκείς, και αν η επιστημονική γνώση η ίδια δείχνει διαφορετικά μονοπάτια, πώς φιλτράρουμε όλες τις υποδείξεις; Αυτά τα ερωτήματα μπορεί να τα φωτίσει η ιστορία των επιστημών που μελετά ακριβώς τους τρόπους με τους οποίους οι επιστήμες-τεχνολογία έχουν αντίκτυπο στη διαμόρφωση πολιτικών και στη δημόσια ζωή. Αντλώντας διδάγματα από αυτό το πεδίο, το παρόν κείμενο θίγει δύο θέματα από την σημερινή κρίση και τον τρόπο με τον οποίο η επιστήμη (ή κάποτε, η επίκληση της επιστήμης) αναμειγνύεται με τη δημόσια σφαίρα και πολιτική.

1.   Επιστήμη και κοινή γνώμη

Οι διάφορες καμπύλες και οι παγκόσμιοι χάρτες της νόσου που εμφανίζονται κάθε βράδυ στις οθόνες των τηλεοράσεων μας, έχουν βοηθήσει στην οπτικοποίηση κάποιας γνώσης σχετικής με την πανδημία, σε σημείο που όροι όπως η ‘επιπεδοποίηση της καμπύλης’ έχουν εισέλθει σε συζητήσεις στο οικογενειακό τραπέζι. (Jasanoff, 2012) Στο μεταξύ, αυτή η οπτικοποίηση  φαίνεται να δημιουργεί μια απατηλή σιγουριά για κατανόηση των δεδομένων, και απόλυτη αποδοχή των αριθμητικοποιημένων αναλύσεων, σιγουριά που μπορεί και οι εξειδικευμένοι επιστήμονες να μη συμμερίζονται, αλλά που διαδίδεται ευρέως σε δημοσιογράφους και τηλεθεατές. Οι εκτιμήσεις της  λοιμωξιολογίας αρχίζουν να μας φαίνονται εύκολες να τις παρακολουθήσουμε, σχεδόν απομυθοποιούνται. Αυτή η φαινομενική ‘εκδημοκρατικοποίηση’ της γνώσης συγκαλύπτει το ότι τα επιστημονικά μοντέλα και τα προγνωστικά είναι τελικά πολύ πιο πολύπλοκα από ότι οι περισσότεροι από μας κατανοούμε. Και ενώ οι στατιστικολόγοι, μαθηματικοί κλπ μπορεί να γνωρίζουν ότι οι ενδεικτικές εκτιμήσεις δεν βασίζονται σε απόλυτες σταθερές και σαφή δεδομένα, οι γραφικές παραστάσεις οδηγούν σε πολύ πιο απόλυτα συμπεράσματα, που κάποτε μεταφράζονται σε αντιφατικές εκτιμήσεις που επίσης κυκλοφορούν ευρέως (όπως για παράδειγμα το ότι στην Αμερική προβλεπόταν από κάποιους ότι θα πεθάνουν 2.2 εκατομμύρια, ενώ άλλη μελέτη περιορίζει τα θύματα στους 200 χιλιάδες.)

Αυτή η πολυφωνία μπορεί να μην ήταν μεγάλο πρόβλημα, αν παρέμενε στους κύκλους της συγκεκριμένης ιατρικής επιστήμης (όπου διαδικασίες όπως η κρίση από ειδικούς—το peer review –θα διασφάλιζαν την παραγωγή αξιόπιστης γνώσης στο εγγύς μέλλον). Εφόσον όμως η γνώση αυτή αναπαράγεται στην ευρύτερη κοινωνία, χωρίς τις αναγκαίες διαδικασίες και δικλίδες ασφάλειας, τότε αυτό δημιουργεί τα προβλήματα που συνοψίζει εν μέρει, η λαϊκή ρήση ‘η ημιμάθεια είναι χειρότερη από την αμάθεια’. Τα διάφορα φαινόμενα πλεονεξίας, ή υπερβάλλοντος ζήλου ανάμεσα στον κόσμο (όπως η σκέψη ‘θα πάρω όλα τα αντισηπτικά από την υπεραγορά για μένα και την οικογένειά μου’ ή  πεποίθηση ότι ‘όσο πιο αυστηρή η καραντίνα τόσο καλύτερα τα αποτελέσματα πρόληψης’ ως εάν να είναι γραμμικές αυτές οι σχέσεις!) δεν είναι άσχετα με το γεγονός ότι ο κάθε ένας μας θεωρούσε τον εαυτό του ως ένα ‘μικρό ειδικό’ στην ερμηνεία των καμπύλων της επιδημίας.

2.   Επιστήμη και διαμόρφωση πολιτικής

Είναι προφανές ότι μαζί με τις ιατρικές-επιστημονικές οδηγίες, υπάρχουν, όπως ομολογούν συχνά και οι ίδιοι οι επιστήμονες, πρακτικοί περιορισμοί, πολιτικές, οικονομικές ή άλλες παράμετροι. Ένα παράδειγμα: το πόσες κλίνες για Εντατική Θεραπεία πρέπει να έχει η Κύπρος δεν είναι απλά κάτι που θα ζυγιστεί ανάμεσα σε ιατρικά δεδομένα από τη μια, και οικονομικές δυνατότητες από την άλλη. Έχει να κάνει με ερωτήματα περί του δημόσιου καλού, το ρόλο του κράτους, έννοιες κοινωνικής δικαιοσύνης, ή ακόμα και με υπαρξιακά ερωτήματα για την αξία της ζωής (Αrjini, 2020). Είτε αυτά συζητηθούν δημόσια είτε όχι, οι αποφάσεις θα έχουν αντίκτυπο σε όλα τα πιο πάνω επίπεδα, και φυσικά, σε όλους μας. Εφόσον οι ιατρικές/επιδημιολογικές επιστήμες αλληλο-εμπλέκονται με άλλες κοινωνικές διαδικασίες, αυτό σημαίνει ότι, αναπόφευκτα η ιατρική/επιδημιολογική επιστήμη επηρεάζει όχι απλά την οικονομία (αυτό ήδη φαίνεται να έγινε κατανοητό), αλλά ευρύτερα, την δημοκρατία. Yπάρχει εκτεταμένη βιβλιογραφία για τον κοινωνικο-πολιτικό και βιοπολιτικό αντίκτυπο της γραφειοκρατίας, τεχνοκρατίας κλπ., ή και για το ότι οι επιστημονικές αντιλήψεις κάποτε γίνονται αντικείμενο εκμετάλλευσης από πολιτικές στοχοθεσίες (Μitchell,  1992, Jasanoff, 1990, Scott, 1998, και πολλοί άλλοι). Ας δούμε ένα τοπικό επίκαιρο παράδειγμα: Το ότι διάφορες ομάδες της κοινωνίας έχουν συζητήσει τα υγειονομικά ρίσκα του εκκλησιασμού πολύ πιο εκτεταμένα από τα ρίσκα από την επανεκκίνηση του ποδοσφαιρικού πρωταθλήματος ή των τουριστικών πτήσεων, δείχνει ότι η συζήτηση δεν γίνεται μόνο στη βάση κάποιων ουδέτερων επιστημονικών δεδομένων περί συνωστισμού και δημόσιας υγείας. Φαίνεται ότι ακόμα και οι κριτικές του εκκλησιασμού σχετίζονται και με κοινωνικές προτεραιότητες ή κοσμοαντιλήψεις. Πιο γενικά: Το ερώτημα για το τι επίπτωση έχει η καραντίνα στην κοινωνία, θα έπρεπε να μετριέται όχι μόνο με το αν θα φτάσουμε σε ‘μηδενικά κρούσματα’ ή με το πόσο αντέχει το κράτος να πληρώνει τα επιδόματα που ανακοίνωσε, αλλά έχει να κάνει με το ότι η ζωή μας έχει αλλάξει δραματικά έστω και αν αυτό ποτέ δεν πολυσυζητιέται δημόσια. Έχουμε βέβαια αρχίσει να ακούμε για αύξηση εγκληματικότητας και βίας στην οικογένεια, αλλά αυτό είναι απλά η κορυφή του παγόβουνου. Σκεφτείτε μόνο πως, για εργαζομένους γονείς, οι φροντίδες του σπιτιού, των παιδιών, ή των ηλικιωμένων γονιών τους έχουν αυξηθεί δραματικά, αναθεωρώντας άρδην την  επαγγελματική και οικογενειακή καθημερινότητα. Ή σκεφθείτε το πώς έχει εκμηδενιστεί ο δημόσιος χώρος, και το πώς αυτό δεν έχει να κάνει μόνο με την ψυχαγωγία μας και την κοινωνική συνεύρεση, αλλά έχει, προφανώς, αλλάξει τα δεδομένα για δημόσιο διάλογο—ενώ στο μεταξύ, διαμορφώνονται πολιτικές, λαμβάνονται δικαστικές αποφάσεις και προωθούνται νόμοι.

Μάλιστα, ούτε καν στον συγκεκριμένο τομέα της ιατρικής δεν έχουμε την πολυτέλεια να επικεντρωθούμε σε μονοδιάστατες πολιτικές που κινούνται μόνο γύρω από το θέμα του κορωνοϊού. Ο επιδημιολόγος του Στανφορντ Δρ. Ιωαννίδης επεσήμανε, για παράδειγμα, ότι η παρατεταμένη καραντίνα θα φέρει άλλες ασθένειες, και ενώ θα σώζουμε τον πληθυσμό από τον COVID19, θα τον χάνουμε από άλλα προβλήματα υγείας. Όσο είναι σημαντική η επιστημονική/ιατρική προσέγγιση στη διαχείριση της πανδημίας άλλο τόσο σημαντική είναι ο πολυδιάστατος χαρακτήρας της επιστημονικής γνώσης (κοινωνιολογικής, ψυχολογικής, νομικής κλπ.) που απαιτείται για καθορισμό των πολιτικών για διαχείριση της κρίσης. Αν αυτή η γνώση (που είναι επίσης επιστημονική) δεν λαμβάνεται υπόψη λόγω μιας ‘τυραννίας του κατεπείγοντος’ (Sachs, 1993)— τότε το διακύβευμα είναι η ίδια η δημοκρατία. Το πιο πάνω δεν λύνεται, βέβαια, με το να πολλαπλασιαστούν οι ειδικοί στα κανάλια. Το σημαντικό ζήτημα που τίθεται είναι ότι πρέπει να φιλτράρουμε την πληροφορία και να συνειδητοποιήσουμε τους τρόπους με τους οποίους έχουμε αρχίσει να μιλάμε για το δημόσιο καλό και τη δημόσια υγεία, ή τη δημόσια οικονομία με αρκετά επιλεκτικούς τρόπους. Δεν είναι ζήτημα ίσης κατανομής ευθύνης, ούτε κυνήγι μαγισσών. Είναι ένα πολύ μεγαλύτερο θέμα: Όπως #θα τα καταφέρουμε, τότε #ας φροντίσουμε τη δημοκρατία.

*Παναγιώτα Πύλα, Αναπλ. Καθηγήτρια στο Τμήμα Αρχιτεκτονικής του Πανεπιστημίου Κύπρου, με ειδικότητα στην Ιστορία-Θεωρία Αρχιτεκτονικής και μέλος του Νέου Κύματος – Η Άλλη Κύπρος

Αναφορές:

Αrjini, Ν. (2020). Science Will Not Come on a White Horse with a Solution. The Nation, Science and Health.

Jasanoff, Sh. (2012). Science and Public Reason. The Earthscan Science in Society Series, New York: Taylor and Francis, Routledge Publisher.

— Jasanoff, Sh. (1990). Fifth Branch. Science Advisers as Policymakers. Cambridge, MA: Harvard University Press.

Mitchell, T. (2002). Rule of Experts: Egypt, Techno-Politics, Modernity. Berkeley: University of California Press.

Sachs, W. ed. (1993). Global Ecology: A New Arena of Political Conflict. London: Zed Books.

Scott, C.J. (1998). Seeing Like a State: How Certain Schemes to Improve the Human Condition Have Failed. NewHavenandLondon: YaleUniversityPress.