Όταν ο κόσμος αλλάζει εσύ σίγουρα δεν μπορείς να συνεχίσεις να κάνεις αυτό που έκανες αγέρωχος, ανέπαφος, ατάραχος. Σκέψου το αλλιώς: όταν ο κόσμος χαλάει τριγύρω σου εσύ δεν μπορείς να συνεχίζεις το έργο σου ανενόχλητος. Σταμάτα, δες γύρω σου, παρατήρησε τον κόσμο, μελέτησε τα νέα δεδομένα και πράξε βάσει αυτών και του τι πραγματικά έχει σημασία αυτή την ώρα.

Είναι αδιανόητο και απίστευτο το ότι στα σχολεία μας, στην Κύπρο, η προσπάθεια ήταν να μεταφερθεί η διδασκαλία σε διαδικτυακό επίπεδο χωρίς να προηγηθεί ο προβληματισμός για το τι πραγματικά έχει σημασία με αυτά τα νέα δεδομένα. H αλλαγή της (υπό)δομής και του τρόπου διδασκαλίας και μάθησης πάει χέρι με χέρι με την αλλαγή της φιλοσοφίας και με το πώς σκεφτόμαστε την επιδιωκόμενη μάθηση. Με άλλα λόγια, αν θέλεις να προσφέρεις τη διδασκαλία αλλιώς, τότε πρέπει να σκεφτείς και τη μάθηση αλλιώς. Δεν μπορείς να αλλάξεις τον τρόπο που μεταφέρεις τη διδασκαλία χωρίς να ξανασκεφτείς τη φιλοσοφία σου, τι επιδιώκεις να πετύχεις και με ποια μέσα και υλικά θα το πετύχεις. Αποκέντρωση της διαδικασίας και αυτόνομη μάθηση είναι λέξεις κλειδιά.

Ήταν λες και θα πηγαίναμε στο διάστημα και θα παίρναμε μαζί μας όλα τα έπιπλα και τον εξοπλισμό που είχαμε στη γη και τον ίδιο τρόπο θεώρησης των πραγμάτων. Να αλλάξουμε το περιβάλλον, ντε και καλά να το κόψουμε και να το ράψουμε στα μέτρα μας, αντί να προσαρμοστούμε εμείς στο περιβάλλον, όμορφα, ανάλαφρα και δημιουργικά. Και το ερώτημα είναι: Σημασία έχει να προσπαθήσω να κάνω αυτό που έκανα όταν ήμουν μέσα στην τάξη ή να σκεφτώ τι πραγματικά έχει σημασία και να διαφοροποιήσω το τι έκανα τότε για να μπορεί να γίνει με ενδιαφέρον και ουσιαστικό τρόπο με τα νέα δεδομένα; Γιατί αν προσπαθώ να τα κάνω όλα όπως τα έκανα και πριν, τότε θα προσπαθώ και θα προσπαθώ χωρίς να καταφέρνω κάτι ουσιαστικό˙θα βάζω πολλή προσπάθεια και ενέργεια χωρίς ουσιαστικό αποτέλεσμα˙οπότε θα απογοητευτώ, θα τα παρατήσω και στο τέλος δεν θα έχω πετύχει τίποτα.

Όταν πας στο διάστημα δεν προσπαθείς να περπατήσεις όπως περπατούσες στη γη. Θα προσπαθείς, δεν θα τα καταφέρνεις, και στο τέλος (εκτός αν αφήσεις το περιβάλλον να σε καθοδηγήσει και να σε βοηθήσει να προσαρμοστείς) θα σταματήσεις να περπατάς! Όταν πας στο διάστημα αυτό που προσπαθείς να κάνεις είναι να προσαρμοστείς στα νέα δεδομένα και να χτίσεις πάνω σε αυτά. Μόνο έτσι θα μπορέσεις να πετύχεις κάτι. Αλλιώς ξέχνα το! Έτσι και σε ένα νέο σχολικό περιβάλλον, ένα περιβάλλον που τώρα μεταφέρθηκε στο διαδίκτυο, σημασία δεν έχει τόσο η διδασκαλία, όσο η μάθηση (που, βέβαια, πάντα έτσι έπρεπε να ήταν). Σε αυτό το περιβάλλον η διδασκαλία αποκτά έμμεσο ρόλο ξεφεύγουμε από την παραδοσιακή άμεση διδασκαλία και μεταφερόμαστε στην έμμεση διδασκαλία, όπως είναι, για παράδειγμα, η μαθητο-κεντρική. Σε αυτό το περιβάλλον, σημασία αποκτά η αυτόνομη μελέτη και η ανεξάρτητη μάθηση πρόκειται για μάθηση που δεν εξαρτάται από κανέναν. Σκεφτόμενοι λοιπόν, τι είναι αυτό που πρέπει να κάνουμε για να καταφέρουμε τα παιδιά να δουλέψουν αυτόνομα και ανεξάρτητα – τι εργασίες, μέσα και υλικά θα χρειαστούν και ποιους τρόπους παρουσίασης της δουλειάς τους – έχουμε περισσότερες πιθανότητες να πετύχουμε κάτι.

Και στην περίπτωση του σχολείου, λοιπόν, τι έχει σημασία με αυτά τα νέα δεδομένα;

• Σημασία έχει ο συναισθηματικός τομέας. Τα παιδιά πρέπει να αισθάνονται ότι εξακολουθεί να υπάρχει η μαθησιακή τους κοινότητα, ότι συνεχίζει να υπάρχει αυτό το περιβάλλον και η σχέση με τον δάσκαλο και τους συμμαθητές, η παιδαγωγική αγάπη και το ενδιαφέρον, ο χώρος να συζητήσουν ότι τους φοβίζει ή να ακούσουν από την/τον εκπαιδευτικό τι την/τον φοβίζει και πώς το ξεπερνά.
• Σημασία έχει η δημιουργικότητα. Καθώς τα παιδιά δημιουργούν, με την κατάλληλη καθοδήγηση θα ενεργοποιηθεί και η μαθηματική τους σκέψη και η επιστημονική διαδικασία και ο πειραματισμός, η διερεύνηση, η λογική, η φαντασία, η γλώσσα, η γραφή, η περιέργεια, η αναζήτηση, η κατασκευή, ο συλλογισμός για το τι έχει σημασία για αυτή την κατασκευή κ.ο.κ.
• Επίσης, σημασία έχουν οι κατασκευές, καθώς και οι δεξιότητες που απαιτούνται και αναπτύσσονται από τους μαθητές για να αποδώσουν και να διεκπεραιώσουν ένα έργο.
• Σίγουρα σημασία έχουν επίσης και οι διαδικασίες συλλογισμού, η γνώση και η κατανόηση. Όμως ο συλλογισμός, η γνώση και η κατανόηση, έστω και αν είναι σημαντικό στοιχείο του παραδοσιακού αναλυτικού προγράμματος και της διαδικασίας διδασκαλίας-μάθησης, σε ένα νέο περιβάλλον, όπως αυτό που βιώνουμε τώρα, αυτά θα ενεργοποιηθούν έτσι και αλλιώς, καθώς οι μαθητές αποδίδουν και διεκπεραιώνουν ένα έργο και καθώς δημιουργούν. Μέσα από αυτά θα αποκτήσουν δεξιότητες και θα μπουν στη διαδικασία συλλογισμού, στη διαδικασία κατανόησης και απόκτησης γνώσης. Για παράδειγμα, έξω από το σχολείο δεν συνηθίζουμε να βάζουμε τα παιδιά να θυμηθούν κάτι, ούτε να μας λένε πώς σκέφτονται,˙θα μας δείξουν όμως πώς σκέφτονται καθώς περιγράφουν το πρότζεκτ που έκαναν ή τη δεξιότητα που απέκτησαν, και πώς την απέκτησαν, και θα ανατρέξουν να βρουν τη γνώση για να μπορέσουν να κάνουν το πρότζεκτ τους. Και η κατανόηση θα προκύψει καθώς κάνουν το πρότζεκτ και καθώς πειραματίζονται και δοκιμάζουν τι δουλεύει και τι όχι. Άρα η γνώση, η κατανόηση και οι διαδικασίες συλλογισμού αποκτώνται στην πορεία, στο ταξίδι που αναλαμβάνεται για να διεκπεραιωθεί το πρότζεκτ. Το σημαντικό είναι τα παιδιά όλων των ηλικιών να έχουν την ευκαιρία να μιλήσουν για αυτό τους το ταξίδι, να μάθουν να αναγνωρίζουν τι έμαθαν και τι ακόμα υπολείπεται να μάθουν, να μιλήσουν για τη δουλειά τους, τη νέα γνώση που προέκυψε και πώς προέκυψε και τι προβλήματα είχαν να υπερπηδήσουν, να λύσουν, να αφουγκραστούν, να συζητήσουν, να διαπραγματευτούν τόσο με τον ίδιο τους τον εαυτό όσο και με την ομάδα τους.

Κάθε μέρα μπορεί να είναι κάτι διαφορετικό: τη μια μέρα μια συζήτηση, την επόμενη ένα πρότζεκτ, την μεθεπόμενη παρουσίαση της δουλειάς που έκαναν στο πρότζεκτ τους. Αυτά θα μπορούσαν να γίνονται σε τρία χρονικά περιθώρια μέσα στην ημέρα: ένα χρονικό περιθώριο για συζητήσεις παντός είδους, ότι τα παιδιά θέλουν και χρειάζονται ή κάτι που εμείς σκεφτήκαμε ότι είναι σημαντικό για αυτά—γιατί ό,τι δεν γνωρίζουμε δεν ξέρουμε ότι υπάρχει ή ότι το έχουμε ανάγκη, ενώ αυτός που ξέρει περισσότερα από εμάς μπορεί να δει την ανάγκη, να την υποδείξει και να την ονομάσει. Ένα δεύτερο χρονικό περιθώριο για να παρουσιάσουν και να συζητήσουν μια κατασκευή που έκαναν και ένα τρίτο για κάτι δημιουργικό και μια δεξιότητά τους που θέλουν να παρουσιάσουν: από χορό, μέχρι πείραμα, μέχρι κάποιο δείγμα γραφής τους, μέχρι κάποιο έργο που είδαν, μέχρι…η λίστα είναι ατέλειωτη και οι δυνατότητες απεριόριστες.

Αντί αυτού, τι γίνεται τώρα, λοιπόν; Ποια είναι η πραγματικότητα στα δημόσια σχολεία μας; Στις περιπτώσεις όπου το σχολείο κατάφερε να λειτουργήσει πιο αυτόνομα και αποκεντρωμένα (και μπράβο σε αυτές/αυτούς τους σχολικούς ηγέτες) και η/ο εκπαιδευτικός έχει όρεξη, ψυχική δύναμη, σθένος, αντοχές, χρόνο, ενέργεια και δημιουργικότητα μέσα σε αυτή την κατάσταση, τότε επικοινωνεί με τα παιδιά και τους γονείς. Και πολλές φορές, το ότι οι εκπαιδευτικοί θα δουν τους μαθητές τους, αυτό από μόνο του δίνει ενέργεια στους εκπαιδευτικούς, γιατί είναι αυτή η αγάπη και η σχέση με τα παιδιά που δημιουργεί το ενδιαφέρον και το κίνητρό τους για να διαπαιδαγωγήσουν. Πώς όταν πάμε για καφέ με τους φίλους μας και πάμε με ενθουσιασμό γιατί θα τους δούμε; Έτσι και με την παιδαγωγική αγάπη.

Το ΥΠΠΑΝ και τα σχολεία δεν πρέπει να φορτώνουν στους γονείς ούτε τη διαδικασία της σχολικής διδασκαλίας και μάθησης—γιατί κάτι τέτοιο τους φορτώνει με επιπρόσθετο, αχρείαστο άγχος—ούτε την ενοχή ότι πρέπει να κάνουν μάθημα στα παιδιά τους, ενώ ίσως να μην ξέρουν, να μη μπορούν, ή να μην έχουν χρόνο—μαζί με όλες τις άλλες υποχρεώσεις που ήδη έχουν. Γιατί, κακά τα ψέματα, μπορεί η μάθηση να μπορεί να συμβεί παντού, αλλά δεν πρέπει η σχολική μάθηση να μεταφερθεί έξω από το σχολείο και να φορτωθεί η διδασκαλία στους γονείς. Αυτή είναι η δουλειά των εκπαιδευτικών. Η μάθηση που μπορεί να συμβεί έξω από το σχολείο δεν είναι οργανωμένη, ούτε αναγκαστική, ούτε επιβάλλεται, αλλά είναι η μάθηση που συμβαίνει λόγω της δραστηριοποίησης και της αλληλεπίδρασης των παιδιών με τον κόσμο τους και ακολούθως η ευκαιρία και ο χώρος που τους δίνεται να σκεφτούν (να αναλογιστούν) πάνω στην εμπειρία, μέσα από κάποια προσωπική αναζήτηση και έμπνευση που είχαν, ή συζήτηση με τους γονείς ή με ένα άλλο κείμενο, μέσο, φίλο, κλπ. Επίσης, το ΥΠΠΑΝ δεν μπορεί να αρκείται σε κάποιες εκπαιδευτικές τηλεοπτικές εκπομπές που καθιστούν τους μαθητές παθητικούς δέκτες μαζικής κατανάλωσης προγραμμάτων. Είναι άξιο απορίας ότι το τηλεοπτικό πρόγραμμα θεωρείται ότι μπορεί να κάνει καλύτερη δουλειά από την ίδια / τον ίδιο την/τον εκπαιδευτικό!

Μου φάνηκε αδιανόητο όταν έμαθα ότι εδώ και χρόνια υπήρχε μια κάποια τεχνολογική υποδομή στα σχολεία και ότι ένας αριθμός εκπαιδευτικών είχε εκπαιδευτεί σε σχετικά προγράμματα εξ αποστάσεως εκπαίδευσης, αλλά αυτοί ποτέ δεν είχαν την ευκαιρία να τα μεταφέρουν σε άλλους συναδέλφους τους, να τα χρησιμοποιήσουν στο μάθημα, να τα αξιοποιήσουν κλπ. Γιατί; Μήπως γιατί δεν θέλανε κάποιοι από πιο πάνω να αλλάξει ο τρόπος που γίνεται το μάθημα ή γιατί δεν ξέρανε κάτι καλύτερο; Μήπως δεν θέλανε κάποιοι να αλλάξει το ωρολόγιο ή δεν ξέρανε κάτι καλύτερο; Μήπως βαριόντουσαν κάποιοι να ξεβολευτούν; Γιατί; Γιατί αφήνουμε πόρους, χρήματα, ενέργεια, γνώσεις και τεχνογνωσία να χάνονται με αυτό τον τρόπο; Ποιοι έχουν την πολυτέλεια να κάνουν τέτοιες σπατάλες σε χρήματα, υλικοτεχνική υποδομή και ανθρώπινο δυναμικό; Ποιοι έχουν το θράσος να αφήνουν πολύτιμη ενέργεια να χάνεται; Γιατί; Γιατί δεν την αξιοποιήσαμε όταν ήταν καιρός και να μην τρέχουμε εκ των υστέρων να τα μάθουμε (οπότε βασικά μέσα στον πανικό τα κάνεις θάλασσα!); Γιατί το πρόγραμμα TEAMS ενώ υπάρχει χρόνια στα σχολεία παρέμεινε στα ράφια και στα συρτάρια και ποτέ δεν αξιοποιήθηκε; Ποιος πρέπει να απαντήσει σε αυτά τα ερωτήματα;

Η καρδιά μου πονά, κλαίει, σπαράζει και αιμορραγεί να ξέρω ότι την εκπαίδευση την διαχειρίζονται μυαλά ανελαστικά, άκαμπτά, μη δημιουργικά. Η εκπαίδευση…θα έπρεπε να είναι το άλφα και το ωμέγα στη ζωή μας, να είναι η πνοή μας, να είναι το είναι μας, γιατί είναι αυτή η ίδια η εκπαίδευση που με τη σειρά της έρχεται να φτιάξει και να δημιουργήσει και να εμπνεύσει εμάς. Η εκπαίδευση που θα έπρεπε να την αγαπούμε και να την φροντίζουμε και να την αναδεικνύουμε με τον καλύτερο δυνατό τρόπο και όχι να την κρατούμε παγιδευμένη και δέσμια της ανικανότητάς μας, του θα-ήθελα-μα-δεν-μπορώ μας. Η εκπαίδευση που θα έπρεπε να ήταν τόπος δημιουργίας ελπίδας, δυνατοτήτων, συζητήσεων, δημιουργικής δοκιμής και πειραματισμού για το τι είναι καλύτερο…

Δεν μπορώ να κρύψω ότι ήμουν εντυπωσιασμένη με τους γρήγορους χειρισμούς του ΥΠΠΑΝ στην αρχή και την αρχική επίδειξη ψυχραιμίας. Όμως δεν μπορώ ούτε να κρύψω ότι εκ των υστέρων κατάλαβα ότι αυτή η ψυχραιμία ήταν τελικά ένας μηχανισμός άμυνας και ρίξιμο στάχτης στα μάτια μας (ακόμα και στα μάτια των ίδιων που την έριχναν). Είμαι σίγουρη ότι οι προθέσεις ήταν οι καλύτερες˙ήθελαν να κάνουν τα πιο καλά και να καθησυχάσουν. Μπράβο! Και ναι, αυτό απαιτείται αυτές τις ώρες. Στη συνέχεια, όμως, κάπου σταμάτησε το πράγμα και εκεί φάνηκε η αδυναμία, το ότι ως εκεί φτάνει η σκέψη για το τι είναι, και τι πρέπει να είναι η εκπαίδευση, η παιδεία. Και κάπου εκεί, αγαπητές μου φίλες και φίλοι, σταμάτησε το όλο εγχείρημα. Κάπου εκεί σταμάτησε το ρολόι. Κάπου εκεί σταμάτησε το όραμα για μια άλλη παιδεία. Μια άλλη παιδεία που είναι μεν εφικτή, αλλά μόνο στα χέρια αυτού που δεν φοβάται να οδηγήσει, που δεν φοβάται να δείξει τον δρόμο, που δεν φοβάται να πει «Να τι ΧΑΛΙΑ είχαμε και να τι θα κάνουμε αυτές τις ώρες, πώς θα τα φτιάξουμε. Και μάλιστα θα τα φτιάξουμε τόσο καλά που θα είναι η αρχή της βελτίωσης της παιδείας μας, κάτι το οποίο θα διατηρήσουμε και θα συνεχίσουμε να χτίζουμε πάνω σε αυτό». Και, όμως, φοβάμαι ότι πάλι είναι μπαλώματα, πάλι είναι μια κενή, ανούσια, μη πιστευτή, εκτός πραγματικότητας υπεραισιοδοξία. Είναι μια αισιοδοξία που δεν πείθει κανέναν, ούτε και τους ίδιους, γιατί ξέρουμε και ξέρουν ότι είναι εκτός πραγματικότητας. Ποιος θα πιάσει τα ηνία, λοιπόν; Αυτό πάρτε το ως κάλεσμα για δημιουργία νέας ελπίδας και νέου οράματος. Πάρτε το ως κάλεσμα για τη δημιουργία του κύματος που θα έρθει και θα τα σηκώσει όλα, ώστε το «νέο» και «αυτό που μπορεί» να αναλάβει.

*Νικολέττα Χριστοδούλου
Αναπληρώτρια Καθηγήτρια, Αναλυτικά Προγράμματα και Διδασκαλία, Πανεπιστήμιο Frederick.
Μέλος του 77μελούς συμβουλίου του Νέου Κύματος – Η Άλλη Κύπρος.