Ο ζηλωτισμός επικράτησε της σύνεσης. Ο ιερέας ανακοίνωσε από την Ωραία Πύλη ότι ο ίδιος θα ασπασθεί και τον νεκρό και τους συγγενείς. «Εσείς», είπε στο εκκλησίασμα, «να κάνετε ό,τι λέει η συνείδησή σας. Μπορείτε να τηρήσετε τα μέτρα της πολιτείας. Εγώ, πάντως, δεν φοβάμαι. Οποιος πιστεύει, δεν κινδυνεύει. Αν δεν σε σώσει ο Θεός, δεν θα σε σώσει η μάσκα». Πλησίασε το φέρετρο, ασπάστηκε το νεκρό και κατόπιν τους συγγενείς. Μπορείτε να μαντέψετε τι ακολούθησε. Ο κόσμος μιμήθηκε τον ιερέα. Ο κοινωνικός εαυτός υπερίσχυσε του βιολογικού ενστίκτου της αυτοπροστασίας.
Η σκηνή είναι πολλαπλώς ενδιαφέρουσα. Πρώτον, το μήνυμα είναι αντιφατικό. Από τη μια «τηρήστε τα μέτρα», από την άλλη «είστε ελεύθεροι να κάνετε ό,τι θέλετε» (άρα μπορείτε να μην τα τηρήσετε). Η αντιφατικότητα παγιδεύει: η ρητή, διστακτική συμβουλή του ποιμένα για τήρηση των μέτρων αποστασιοποίησης περιβάλλεται από την ισχυρότερη, άρρητη, σωματοποιημένη υπόδειξή του να αποδείξουν οι πιστοί την ισχύ της πίστης τους, αγνοώντας τα μέτρα. Η μη λεκτική, σωματική, μεταεπικοινωνία ακυρώνει το μήνυμα της λεκτικής επικοινωνίας.
Δεύτερον, το μήνυμα είναι σαθρό και, αθέλητα, εγωιστικό. Ακόμα κι αν θεωρήσω ότι η πίστη μου με προστατεύει, πόσο ισχυρή πρέπει να είναι για να συμβεί αυτό; Πώς ξέρω ότι δεν αυταπατώμαι; Κι αν η πίστη μου δεν είναι τόσο βαθιά όσο νομίζω και μολυνθώ; Κι αν έτσι μολύνω τους άλλους γύρω μου; Μπορώ να πάρω το ρίσκο να βλάψω την υγεία μου, ενόσω είμαι υπεύθυνος για όλους τους ανθρώπους της ζωής μου που με έχουν ανάγκη; Η ζωή μου δεν ανήκει μόνο σε μένα· ανήκει και στους αγαπημένους μου. Μήπως ό,τι εγώ θεωρώ πίστη δεν είναι παρά συγκεκαλυμμένος εγωισμός;
Τρίτον, ο ηγέτης δεν παρουσιάζει θεωρητικές εναλλακτικές σε όσους τον ακολουθούν αλλά, ακριβώς επειδή είναι ηγέτης, άρα βρίσκεται σε περίοπτη θέση, με συμβολικά ισχυρό λόγο, προκαλώντας μιμητική συμπεριφορά, έχει την ευθύνη να χαράσσει το πλαίσιο εντός του οποίου θα κινηθούν οι άλλοι. Ο καλός γονιός δεν λέει στο παιδί «έχεις την ελευθερία να λες ή να μη λες ψέματα». Εχοντας θέση ευθύνης, παιδαγωγεί, θέτοντας, με έργα και λόγια, τους κανόνες της έντιμης ζωής. Η ελευθερία δεν είναι ισοδύναμη με τη δέσμευση. Για να παραφράσω τον Βιτγκενστάιν, εν αρχή ην η πράξη της δέσμευσης του ηγέτη σε κανόνες που ex officio θέτει και έπεται η ελευθερία των άλλων να τηρούν τους κανόνες. Ο ηγέτης που το ξεχνά αυτό, παραβλέπει τη σημαντικότερη λειτουργία του ρόλου του – την ευθύνη του να θέτει και να τηρεί κανόνες.
Γνωρίζοντας την τεράστια εκτίμηση που απολαμβάνει ο συγκεκριμένος ιερέας στην πόλη μας, σκέφτομαι πόσο διαφορετική θα ήταν η συμπεριφορά των παρευρισκομένων αν έδινε το παράδειγμα, αποφεύγοντας κάθε ασπασμό και χειραψία στη διάρκεια της κηδείας και παροτρύνοντας τους πιστούς να κάνουν κι αυτοί το ίδιο.
Ακόμη, πόσο καλύτερα θα ήταν αν μιμούνταν τον Οικουμενικό Πατριάρχη και φορούσε μάσκα στη διάρκεια της κηδείας. Είμαι βέβαιος ότι όλοι θα τον ακολουθούσαν. Μια εντελώς διαφορετική συμπεριφορά θα υιοθετούνταν, με τη ρεαλιστική δυνατότητα να εμπεδωθεί για όσο χρόνο είναι αναγκαία. Ο ηγέτης θα λειτουργούσε τότε ως υπερμεταδότης – όχι του κορωνοϊού, αλλά της υπεύθυνης συμπεριφοράς.
Χρειαζόμαστε ηγέτες-υπερμεταδότες ευθύνης. Ανθρώπους με επιρροή σε κάθε ηλικιακή ομάδα. Οι νουθεσίες των πολιτικών να τηρούμε τα μέτρα είναι κενές γιατί, συνήθως, οι φορείς τους στερούνται κύρους. Μόνο άνθρωποι με συμβολική ισχύ –influencers κάθε είδους– μπορούν να ασκήσουν ουσιαστική επιρροή.
* Ο Χαρίδημος Τσούκας είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κύπρου, ερευνητής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Warwick και μέλος του 77μελούς συμβουλίου “Νέο Κύμα – Η Άλλη Κύπρος”.