Ο Serge Moscovici (1925-2014) είναι ένας από τους θεμελιωτές της κοινωνικής ψυχολογίας, εισηγητής των όρων της «κοινωνικής αναπαράστασης» και της «ενεργούς μειονότητας», στη βάση των οποίων ανέλυσε σημαντικά ψυχοκοινωνικά φαινόμενα στο πλούσιο και πολυσχιδές έργο του. Εβραίος της Ρουμανίας, συνελήφθη τον Ιανουάριο του 1941 κατά το πογκρόμ του Βουκουρεστίου και οδηγήθηκε σε στρατόπεδο υποχρεωτικής εργασίας απ’ όπου απελευθερώθηκε τον Αύγουστο του 1944 από τον σοβιετικό στρατό. Στα χρόνια αυτά έμαθε γαλλικά δίπλα στον Isidor Goldstein (1925-2007), μετέπειτα Isidore Isou, ιδρυτή του λετρισμού (lettrisme), λογοτεχνικού κινήματος κοινωνικής κριτικής που επηρέασε βαθιά τη μεταπολεμική παρισινή διανόηση. Μαζί, προς το τέλος του 1944, θα ιδρύσουν την καλλιτεχνική και λογοτεχνική επιθεώρηση Da, η οποία γρήγορα θα λογοκριθεί. Αρχικά θετικός στην έλευση των Σοβιετικών, μέλος από το 1939 του παράνομου τότε Ρουμανικού Κομμουνιστικού Κόμματος, δεν έμεινε αδιάφορος απέναντι σε αντισημιτικές συμπεριφορές μερίδας του Κόκκινου στρατού. Το 1947, καθώς το σιδηρούν παραπέτασμα εδραιωνόταν στη χώρα του, βοήθησε σιωνιστές αντιφρονούντες να περάσουν παράνομα τα σύνορα. Δικάσθηκε στην Τιμισοάρα και διέφυγε χρησιμοποιώντας παράνομα δίκτυα μεταναστών. Θα φτάσει στο Παρίσι το 1948 μετά από πολλές περιπέτειες, για να σπουδάσει ψυχολογία υπό την καθοδήγηση του ψυχαναλυτή Daniel Lagache (1903-1972) αλλά και επιστημολογία, ιστορία και φιλοσοφία των επιστημών δίπλα στον κορυφαίο στοχαστή του κλάδου Alexandre Koyré (1892-1964).
Ακολουθώντας τη «Γαλιλαιο-καρτεσιανή επανάσταση» του Koyré, από το γεωκεντρικό στο ηλιοκεντρικό σύστημα, ο Moscovici συνέλαβε τον ρόλο της επιστημονικής μειονότητας στην αλλαγή της «αναπαράστασης του κόσμου» στις ευρωπαϊκές κοινωνίες της ύστερης Αναγέννησης. Ο Koyré είχε επιμείνει ιδιαίτερα στο γεγονός ότι η αριστοτελική εικόνα του κόσμου ήταν πιο «φυσική» και άρα πιο πιστευτή για τους ανθρώπους της εποχής. Αντίθετα, το σύμπαν του Κοπέρνικου και του Γαλιλαίου ήταν αντίθετο με τις άμεσες «φυσικές» εμπειρίες τους. Για την κοινή αίσθηση και τον «κοινό νου», η Γη δεν κινείται! Χρειάστηκαν αιώνες πριν ο «κοινός νους» πειστεί για την ορθότητα της αναπαράστασης του πλανητικού συστήματος μέσα σε έναν άπειρο χώρο. Οι μεγάλες επιστημονικές ανακαλύψεις δεν γίνονται αμέσως αποδεκτές από τις κοινωνίες. Χρειάζεται ένας αγώνας κινηματικού χαρακτήρα εκ μέρους της μειονότητας που υπερασπίζεται τη νέα ιδέα μέχρι αυτή να γίνει καταρχάς αποδεκτή από τις κοινωνικές πρωτοπορίες και στη συνέχεια να υιοθετηθεί από τις λαϊκές μάζες. Όπως η επιστημονική κοινότητα των αστρονόμων της Αναγέννησης άλλαξε την αναπαράσταση του κόσμου, έτσι και το φεμινιστικό κίνημα, το κίνημα των πολιτικών δικαιωμάτων και οι μειονότητες της δεκαετίας του 1960 άλλαξαν τις κοινωνικές αναπαραστάσεις της γυναίκας, των μαύρων, των ομοφυλόφιλων. Το έργο του Moscovici αναδεικνύει την «ενεργή μειονότητα» σε κινητήρα της κοινωνικής εξέλιξης και αλλαγής.
Ενώ λοιπόν το έργο του Serge Moscovici στην κοινωνική ψυχολογία είναι αναγνωρισμένο παγκόσμια, ο ρόλος του στη δημιουργία του γαλλικού και ευρωπαϊκού οικολογικού κινήματος είναι λιγότερο γνωστός. Σε μια σειρά από έργα του, από το 1968 έως το 1974, έθεσε ένα συνολικό φιλοσοφικό προβληματισμό σε σχέση με τη δυνατότητα ανάληψης πολιτικής οικολογικής δράσης. Στην Πραγματεία περί της ανθρώπινης ιστορίας της φύσης (1968), ασκεί κριτική στην κατανόηση της φύσης ως «περιβάλλοντος», δηλαδή ως εξωτερικής προς τον άνθρωπο πραγματικότητας στην οποία αυτός προσαρμόζεται. Για τον κοινωνικό ψυχολόγο, η φυσική κατάσταση δεν είναι μία και αναλλοίωτη, αρχέγονη, μυθική ή επιστημονική. Πρόκειται μάλλον για διαδοχικές καταστάσεις, οι οποίες προκύπτουν από τη σχέση που διατηρούν οι ανθρώπινες κοινωνίες με τη φύση και που αποκρυσταλλώνεται στις αναπαραστάσεις τους για αυτή. Ο Moscovici διακρίνει τρεις ιστορικά τεκμηριωμένες «φυσικές καταστάσεις». Η πρώτη, την οποία ονομάζει «οργανική», περιστρέφεται γύρω από την έννοια της ζωής και των έμβιων όντων. Ακολουθεί η «βιομηχανική» ή «μηχανική» κατάσταση, η οποία επήλθε με την ανάπτυξη των επιστημών και της τεχνολογίας. Η ανθρώπινη διαχείριση της επιστήμης και της τεχνικής ήταν αυτή που άλλαξε τη σχέση μας με τη φύση και μας οδήγησε στην κατανόησή της ως πρώτης ύλης της ανθρώπινης βιομηχανίας. Στην πρώτη κατάσταση ο θεός ήταν δημιουργός ζωής, το υπέρτατο ον που εμφύσησε τη ζωή στην ανόργανη ύλη. Στη δεύτερη κατάσταση, ο θεός είναι μηχανικός ή ωρολογοποιός, κατασκευαστής των κρυφών μηχανισμών της φυσικής μηχανής, τους οποίους ο άνθρωπος πρέπει να ανακαλύψει για να τη λειτουργήσει προς όφελός του. Θεωρητικά, η φυσική επιστήμη μελετά τους νόμους αλληλεπίδρασης των φυσικών στοιχείων και δυνάμεων με σκοπό να οδηγήσει, πρακτικά, τον άνθρωπο στην κυριάρχησή τους. Όπως έγραφε στην αρχή της νέας εποχής ο René Descartes, ο άνθρωπος είναι «κύριος και ιδιοκτήτης της φύσης».
Αυτή η σχέση ιδιοκτησίας, που καθιστά τα φυσικά όντα, τη ζωή και τον ίδιο τον άνθρωπο αντικείμενο εκμετάλλευσης, ήταν η επικρατούσα στις ευρωπαϊκές κοινωνίες του 1968 όταν, όπως γράφει ο Moscovici, η έννοια μιας οικολογικής πολιτικής ήταν εντελώς άγνωστη. Εκείνη όμως την εποχή, ο ίδιος διαβλέπει την αρχή μιας νέας φυσικής κατάστασης, την οποία ονομάζει «κυβερνητική» (cybernétique), από το ρήμα «κυβερνώ», που σημαίνει «ασκώ πολιτική». Κατά τον Moscovici, η οικολογία δεν είναι επιστήμη, αλλά μια σειρά από κοινωνικές πρακτικές και τεχνικές, οι οποίες θα μπορούσαν να συνοψισθούν με τον όρο πολιτική οικολογία. Η δημιουργία και ενδυνάμωση του κινήματος, οι απανταχού οικολόγοι ως ενεργός μειονότητα, ήταν αποφασιστικής σημασίας, αλλά δεν αρκούσε. Η οικολογία έπρεπε να πολιτικοποιηθεί, να εισέλθει δηλαδή στο παιχνίδι της δημοκρατικής αντιπροσώπευσης για να γίνει κοινή, συλλογική, πολιτική συνείδηση, αρχικά σε τοπικό επίπεδο και αργότερα σε κεντρικό, κρατικό και διακρατικό. Αυτό δεν σήμαινε απαραίτητα την ίδρυση οικολογικού κόμματος, αλλά μάλλον την κοινή χάραξη από όλα τα κόμματα ενός οικολογικού πολιτικού προγράμματος, στο οποίο θα συμφωνούσαν όλοι οι πολιτικοί χώροι και θα ήταν συμβατό με όλες τις πολιτικές ιδεολογίες. Η νέα αναπαράσταση της φύσης στην κυβερνητική εποχή που προδιαγράφεται, όπως και η νέα αναπαράσταση του κόσμου κατά την εποχή του Γαλιλαίου, είναι ανεξάρτητη από τα πολιτικά πιστεύω.
Το πολιτικό ερώτημα της οικολογίας δεν είναι το ερώτημα του περιβάλλοντος. Είναι το ερώτημα της συλλογικής σχέσης μας με τη φύση και με τη δική μας ανθρώπινη φύση, που δημιουργούμε με τον τρόπο ζωής μας, τις πολιτισμικές μας προκείμενες, τις επιστήμες και την τεχνολογία μας. Η πολιτική της φύσης είναι στην ουσία πολιτική της γνώσης και της επιστήμης, είναι η μεταμόρφωση των επιστημών και του τρόπου με τον οποίο χρησιμοποιούμε τις επιστήμες και τη γνώση που αυτές παράγουν. «Πρέπει να αλλάξει η δομή της επιστήμης και ο τρόπος με τον οποίο η επιστήμη διεξάγει έρευνα», έλεγε χαρακτηριστικά ο Moscovici σε μια συνέντευξή του το 2006. Αντίθετα με μια φιλοσοφία που κατανοεί την τεχνική ως ανθρώπινο πεπρωμένο, που αναπτύσσεται ανεξάρτητα από τις ανθρώπινες επιλογές υπακούοντας στον νόμο της ισχύος και καθιστά τον άνθρωπο υποχείριο του δημιουργήματός του, ο Mοscovici υποστηρίζει ότι μπορεί και πρέπει να υπάρξει μια οικολογική πολιτική της τεχνικής. Ο σκοπός της οικολογίας, θα συνοψίσει το 2006 ο Serge Moscovici, είναι να δημιουργήσει, να σκεφτεί και να πειραματισθεί για να ανοίξει το δρόμο προς μια νέα μορφή κοινωνικής ζωής και συλλογικότητας.
Ο *Παναγιώτης Χριστιάς είναι αν. καθηγητής του Πανεπιστημίου Κύπρου, εταίρος του ερευνητικού κέντρου «Ευρωπαϊκές Δυναμικές» του Πανεπιστημίου του Στρασβούργου και μέλος του κινήματος “Νέο Κύμα – Η Άλλη Κύπρος”.
