Πανδημία, επιστήμη και ελεύθερη κοινωνία

Του Χαρίδημου Κ. Τσούκα*

Αναδημοσίευση από την “Καθημερινή”

Στον ζόφο της πανδημίας, αναρωτιέμαι συχνά πώς θα σχολίαζε ο φιλόσοφος της επιστήμης Πολ Φεγεράμπεντ (1924-1994) την ισχυρή κρατική πίεση για μαζικό εμβολιασμό και, γενικότερα, τη σχέση επιστήμης και δημόσιας πολιτικής.

Καλλιεργημένος άνθρωπος και αντιρρητικό πνεύμα, ο Φεγεράμπεντ μεγάλωσε στο διανοητικά ανθοφόρο κλίμα της Βιέννης και σταδιοδρόμησε κυρίως στο ατίθασα δημιουργικό Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας στο Μπέρκλεϋ. Εμεινε γνωστός στη φιλοσοφία της επιστήμης για την «αναρχική» θέση του ότι, στην επιστημονική δραστηριότητα, «όλα επιτρέπονται»: δεν υπάρχει ενιαία επιστημονική μέθοδος και, αν υπήρχε, θα περιόριζε την επιστημονική πρόοδο.

Οι απόψεις του ήταν εικονοκλαστικές. Το βιβλίο του «Η επιστήμη στην ελεύθερη κοινωνία» (1978) είναι ωδή στον σχετικισμό. Οχι μόνο δεν υπάρχουν ασφαλή κριτήρια που να διαφοροποιούν την επιστήμη από τη μη επιστήμη, υποστήριξε, αλλά η επιστήμη, στις νεωτερικές κοινωνίες, απολαμβάνει θρησκειοποιημένη αίγλη και αδικαιολόγητα προνόμια, όπως η Εκκλησία στο παρελθόν. Η επιστήμη, ωστόσο, συνιστά μια παράδοση μεταξύ άλλων (θρησκείες, σαμανισμός, μαγεία, κ.λπ.) και, συνεπώς, δεν θα έπρεπε να έχει περισσότερα προνόμια. Κάθε παράδοση ερείδεται στις δικές της αξίες, οι οποίες δεν είναι ορθολογικά συγκρίσιμες. Η επιστήμη πρέπει να διαχωριστεί από το κράτος, όπως συνέβη με την Εκκλησία. «Αν οι φορολογούμενοι της Καλιφόρνιας θέλουν τα κρατικά πανεπιστήμια να διδάσκουν βουντού, λαϊκή ιατρική, αστρολογία […], τότε αυτά πρέπει να διδάσκουν τα πανεπιστήμια», έγραψε χαρακτηριστικά.

Η εικονοκλαστική σκέψη, η ευρυμάθεια και η αιχμηρότητα του λόγου του έκαναν τον Φεγεράμπεντ αξιοπρόσεκτο φιλόσοφο. Παρά τις υπεραπλουστεύσεις του, σε κάνει να σκεφτείς. Προσέξτε λ.χ. πώς η θρησκειοποιημένη επιστήμη παρεισφρέει συχνά στην υπεράσπιση του εμβολιασμού, ιδιαίτερα στα ΜΜΕ. Αρνητές του εμβολιασμού συχνά επικρίνονται τηλεοπτικώς με τη φράση: «Αρνούνται την επιστήμη». Η άρνηση του εμβολιασμού ταυτίζεται με την άρνηση της επιστήμης. Είναι σαν να ακούς τον ιεροεξεταστή Μπερνάρντο Γκι, στο «Ονομα του Ρόδου», να φωνάζει θυμωμένα: «Αρνείται τον Θεό».

Ο σκοπός της ρητορικής ταύτισης είναι εμφανής: στο μέτρο που η επιστήμη χαίρει καθολικής αποδοχής, η άρνησή της εμφανίζεται παράλογη, ακόμη και αιρετική. Η φράση «αρνείται το Χ» δεν είναι περιγραφική αλλά, κυρίως, επιτιμητική. Ο επικρινόμενος κάνει κάτι που αυταπόδεικτα δεν θα ‘πρεπε να κάνει. Η συντομία της φράσης είναι αντιστρόφως ανάλογη του βάθους των αυτονόητων παραδοχών που παραβιάζει. Το αντικείμενο της άρνησης (Θεός, επιστήμη, κ.λπ.) αποκτά χαρακτηριστικά ιερού ειδώλου, τα οποία το τοποθετούν πέραν του ιστορικού χρόνου. Στα είδωλα αρμόζει λατρεία, όχι σκεπτικισμός.

Αυτή η πρακτική δεν είναι άγνωστη ούτε στην επιστημονική δραστηριότητα. Οταν οι επιστήμονες διεκδικούν πόρους ή αντιμάχονται αντίπαλες αντιλήψεις, τείνουν να χρησιμοποιούν την «επιστήμη» πολιτικά – ρητορικά. Της αποδίδουν ενιαία φωνή και αναμφίσημη ευεργετικότητα. Ξέρουμε ότι ουδέν ισχύει. Στην επιστήμη υπάρχει συνήθως συναίνεση αλλά και πολλαπλότητα απόψεων (το είδαμε και στην πανδημία), ενώ τα αποτελέσματά της δεν είναι πάντοτε ευεργετικά (π.χ. όπλα μαζικής καταστροφής). Αλλωστε δεν υπάρχει Επιστήμη αλλά επιστημονικές δραστηριότητες – άνθρωποι, τεχνολογίες, και πρακτικές, εν τόπω και χρόνω.

«Οι επιστήμονες», γράφει ο Φεγεράμπεντ, «υποθέτουν ότι δεν υπάρχει τίποτε καλύτερο από την επιστήμη». Αν ναι, δεν είναι οι μόνοι. Στις αντιεμβολιαστικές φοβίες και συνωμοσιολογικές κραυγές αντιπαρατίθεται συχνά ένας αστόχαστος φιλο-επιστημονισμός. Η κατανόηση της επιστήμης φαίνεται να μην έχει απαλλαγεί από τη μεταφυσική ανάγκη για πίστη σε κάτι απόλυτο – την Αλήθεια.

Ο σχετικισμός, ωστόσο, του εικονοκλάστη φιλόσοφου, αν και ενδιαφέρων, είναι μη πειστικός. Ο «δήμος» δεν συνιστά άθροισμα ατόμων ή παραδόσεων αλλά οργανωμένη κοινότητα με θεσμισμένες αντιλήψεις. Ως πολίτες μετέχουμε στον κοινό λόγο της «πόλεως». Δεν έχουν όλα τα συστήματα γνώσης τα ίδια προνόμια, όχι γιατί το ορθολογικό – επιστημονικό σύστημα αποκαλύπτει μοναδικά την Αλήθεια, αλλά γιατί συνιστά το γνωσιολογικό θεμέλιο του στοχαστικού βίου, του δημοκρατικού τρόπου ζωής και της ανθρώπινης ευημερίας. Εφόσον, ως οργανωμένη κοινότητα, εκτιμούμε τα αγαθά αυτά, δίνουμε προτεραιότητα στους αντίστοιχους θεσμούς που τα υπηρετούν. Τα κρατικά πανεπιστήμια στην Καλιφόρνια θα διδάσκουν την ιατρική επιστήμη αντί για σαμανικές πρακτικές, όχι γιατί η ιατρική επιστήμη συλλαμβάνει την Αλήθεια, αλλά γιατί οι φορολογούμενοι πολίτες είναι πεπεισμένοι ότι δουλεύει.

Καλή Χρονιά!

*Ο Χαρίδημος Κ. Τσούκας (www.htsoukas.com) είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κύπρου, ερευνητής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Warwick και μέλος του 77μελούς Συμβουλίου του “Νέο Κύμα – Η Άλλη Κύπρος”.

New Wave News

Ενημερωθείτε πρώτοι για τις εξελίξεις και την πορεία του κινήματος!

* Με την αποστολή του email σας αποδέχεστε την επεξεργασία του για σκοπούς ενημέρωσής σας σχετικά με τα νέα του Κινήματος. Μπορείτε να αφαιρέσετε τα στοιχεία σας ανα πάσα στιγμή. Τα στοιχεία σας τυγχάνουν χειρισμού στη βάση της Πολιτικής Διαχείρισης Προσωπικών Δεδομένων του Κινήματος.

Νέο Κύμα - Volt Cyprus
X