Μαθήματα από την κρίση – Κύπρος

Λειτουργία της ελεύθερης αγοράς και κοινωνικό όφελος Η κρίση ανέδειξε το γεγονός ότι σε μια οικονομία πρέπει να υπάρχει εξισορρόπηση αφενός των ατομικών και των ειδικών συμφερόντων κοινωνικών ομάδων και αφετέρου των συμφερόντων του κοινωνικού συνόλου. Χαρακτηριστικά πρόσφατα παραδείγματα είναι η λήψη των αναγκαίων αποφάσεων για κλείσιμο σημαντικών τομέων της οικονομίας, η απαγόρευση αεροπορικών πτήσεων προς την Κύπρο με δυσμενείς επιπτώσεις στον τουρισμό, ο περιορισμός ατομικών ελευθεριών για διακίνηση, συνάθροιση κλπ.

Η Κυπριακή οικονομία, τα τελευταία χρόνια, μετεξελίχθηκε από «μικτή οικονομία» σε οικονομία «ελεύθερης αγοράς» με βάση το θεώρημα ότι η ελεύθερη αγορά λειτουργεί προς όφελος του κοινωνικού συνόλου. Αυτό είναι κατά κανόνα ορθό. Σε ορισμένες περιπτώσεις όμως αυτή η προσέγγιση παρερμηνεύτηκε και μετατράπηκε σε περιορισμό της ρύθμισης της οικονομίας, με το επιχείρημα να «μην μπαίνουν εμπόδια στην οικονομία και την ανάπτυξη».

Αυτή η σύγκρουση του κοινωνικού κόστους/οφέλους σε σχέση με το ιδιωτικό όφελος/κόστος και η τάση και της παρούσας Κυβέρνησης να στηρίζεται στην ιδιωτική πρωτοβουλία, χωρίς τα απαραίτητα ορθολογικά ρυθμιστικά πλαίσια, άφησε την Κύπρο χωρίς αποτελεσματικό κράτος και χωρίς αποτελεσματικό κρατικό σύστημα υγείας. Όμως, ένας κρατικός τομέας που επικεντρώνεται στην άσκηση του στρατηγικού, ρυθμιστικού και κοινωνικού του ρόλου αποτελεί σημαντικό στοιχείο μιας σύγχρονης κοινωνίας, όπως αναδείχθηκε ξεκάθαρα στο πλαίσιο του πολιτικού χειρισμού του θέματος του κορωνοϊού.

Η κοινωνία βρίσκεται συνεχώς αντιμέτωπη με τέτοια διλήμματα: ανάπτυξη ή κοινωνική ανισότητα, ανάπτυξη ήπροστασία του φυσικού περιβάλλοντος, ορθολογική πολεοδομική ανάπτυξη ή ανεξέλεγκτη δόμηση πολυώροφων κτηρίων, μαζικός τουρισμός ή βιώσιμη ανάπτυξη, είναι μόνο λίγα απτά παραδείγματα.

Σε μια άλλη διάσταση του θέματος οι επαγγελματικές οργανώσεις του επιχειρηματικού τομέα, που είναι στη θεωρία θιασώτες της ελεύθερης αγοράς, πολλές φορές ζητούν γενναιόδωρη κρατική στήριξη! Χαρακτηριστικό πρόσφατο παράδειγμα είναι τα πολλαπλά αιτήματα στο πλαίσιο της αντιμετώπισης των συνεπειών του κορωνοϊού. Η Κυβέρνηση, σε μια περίοδο που οι καταναλωτές και οι επιχειρήσεις είχαν αναγκαστικά περιορίσει δραστικά τις δραστηριότητές τους, πολύ ορθά ανακοίνωσε μέτρα στήριξης της απασχόλησης, των εισοδημάτων και της ρευστότητας των επιχειρήσεων με σκοπό την ώθηση της οικονομίας. Στην παρούσα φάση και δεδομένου ότι ο ιδιωτικός τομέας λόγω της μεγάλης αβεβαιότητας εξακολουθεί να είναι επιφυλακτικός, το κράτος επιβάλλεται να συνεχίσει να διαδραματίζει πρωτεύοντα ρόλο, κυρίως μέσω της επιτάχυνσης έργων σε νευραλγικούς τομείς της οικονομίας, όπως είναι οι υποδομές, οι ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, η ψηφιοποίηση, η παιδεία και η υγεία. Σημαίνοντα ρόλο καλείται το κράτος να διαδραματίσει και σε ό,τι αφορά τον τομέα της χρηματοδότησης της οικονομίας, συμπεριλαμβανομένων και των κρατικών εγγυήσεων. 

Η ελεύθερη αγορά / οικονομία δεν παρουσιάζει ατέλειες μόνο σε περιόδους πανδημίας. Γι΄ αυτό πρέπει, ακολουθώντας την πρακτική σε όλες τις ανεπτυγμένες οικονομίες, να δραστηριοποιείται με βάση τα σύγχρονα ρυθμιστικά πλαίσια, π.χ. κανονιστικές διατάξεις για απαγορευμένες ουσίες, ωράρια λειτουργίας της εργασίας, πολεοδομικές ζώνες, προστασία του περιβάλλοντος, προστασία του ανταγωνισμού κλπ. Το ρυθμιστικό πλαίσιο πρέπει να στοχεύει στην εξισορρόπηση του ιδιωτικού και «δημοσίου» συμφέροντος.

 Η λειτουργία της αγοράς επηρεάζεται περαιτέρω από τη δράση οργανωμένων συνόλων (συντεχνιών, εργοδοτικών οργανώσεων κλπ.) ή ομάδων πίεσης, τα οποία στοχεύουν, μέσω της άσκησης επιρροής στη διαμόρφωση της κυβερνητικής πολιτικής, στην εξασφάλιση προνομίων που κατά κανόνα εξυπηρετούν τα δικά τους στενά συμφέροντα και όχι τα συμφέροντα του κοινωνικού συνόλου. Πλείστες φορές οι αποφάσεις λαμβάνονται χωρίς ενδελεχή και επιστημονική ανάλυση, χωρίς μελέτη αντικτύπου και χωρίς διαφάνεια, πίσω από κλειστές πόρτες …

Στο πλαίσιο της αντιμετώπισης της κρίσης του κορωνοϊού, ειδικοί επιστήμονες συμβούλευαν την Κυβέρνηση, λαμβάνοντας υπόψη τα επιδημιολογικά δεδομένα, και έθεταν το ορθό πλαίσιο για λήψη των κυβερνητικών αποφάσεων. Με την άμβλυνση των επιπτώσεων της πανδημίας άρχισε να διαφαίνεται επιστροφή στις παλιές γνωστές πρακτικές λήψης αποφάσεων με μικροπολιτικά κριτήρια και για σκοπούς εξυπηρέτησης οργανωμένων συμφερόντων. 

Είναι εμφανής η ανάγκη για μια εξισορροπημένη πολιτική ανάπτυξης, όπου η Κυβέρνηση ασκεί καθοδηγητικό, συντονιστικό και ρυθμιστικό ρόλο, παρέχει τα αναγκαία δημόσια αγαθά και αντιστέκεται σε πιέσεις για προνομιακή στήριξη οργανωμένων συμφερόντων (π.χ. χαλάρωση πολεοδομικών απαγορεύσεων, ανεξέλεγκτη έκδοση διαβατηρίων κλπ.). Είναι επίσης πρόδηλη η αναγκαιότητα για ισορροπημένη ανάπτυξη σε ορισμένους τομείς, για να αποφευχθούν δυσανάλογες επιπτώσεις σε περίπτωση που ένας μεγάλος τομέας υποστεί σημαντικό πλήγμα π.χ. ο τουριστικός τομέας ή ο τομέας των κατασκευών.

• Κοινωνική συνοχή Στο πλαίσιο ενός ακραίου οικονομικού μοντέλου που στηρίζεται στα ατομικά συμφέροντα υποβαθμίζεται η έννοια της αλληλεγγύης. Η κρίση ανέδειξε τη σημασία της κοινωνικής συνοχής για τη διασφάλιση βιώσιμης ανάπτυξης και ευημερίας όλων των πολιτών. Η έλλειψη κοινωνικής συμπαράστασης και το μεγάλο χάσμα εισοδημάτων – πλούτου δημιουργούν ευκαιρίες για ακραία κινήματα και λαϊκισμό, που μπορούν να αποβούν καταστροφικά. Η ύπαρξη κοινωνικού κράτους και η ενεργός στήριξη των ευάλωτων ομάδων αποτελούν βασικές λειτουργίες μιας σύγχρονης Πολιτείας, πάντοτε με στοχευμένο τρόπο και επαρκή έλεγχο, ώστε να αποφεύγονται καταχρήσεις. Είναι σε αυτό το πεδίο που θα κριθεί στο μέλλον η αποτελεσματικότητα των πολιτικών επιλογών και στην Κύπρο και στην ΕΕ.

• Άλλες αξίες Η πρόσφατη κρίση ανέδειξε και διάφορες άλλες αξίες που ως Κυπριακή κοινωνία θα πρέπει να επανατοποθετήσουμε στο επίκεντρο της προσοχής μας. Για παράδειγμα, η ισορροπία οικογενειακής ζωής και εργασίας, η κοινωνική αξία της φιλίας, του αλτρουισμού, η συμπαράσταση στους γείτονες ακόμη και η πνευματική ανάγκη να πιστεύουμε σε μια ανώτερη δύναμη. Αρκετοί οικονομολόγοι που ασχολούνται με το θέμα έχουν αναγνωρίσει ότι η ευημερία σε μια χώρα δεν πρέπει να προσμετράται αποκλειστικά με το κατά κεφαλήν ΑΕΠ, αλλά πρέπει να περιλαμβάνει πρόσθετους δείκτες που αντανακλούν το κοινωνικό υπόβαθρο, το περιβάλλον κλπ. Τέτοιοι παράγοντες που είναι καθοριστικοί για την ευημερία του κοινωνικού συνόλου περιλαμβάνουν την εμπιστοσύνη προς Πολιτεία και τους θεσμούς της, την ύπαρξη κράτους δίκαιου κλπ. Περαιτέρω οι καθαρές από ρύπανση εικόνες του πλανήτη που όλοι είδαμε όταν περιορίστηκαν οι μετακινήσεις κάνουν κατανοητό το γιατί όλο και περισσότεροι επιστήμονες προσδίδουν έμφαση στο θέμα της ρύπανσης της ατμόσφαιρας.

Μαθήματα από την κρίση – Διεθνή Σώματα, Δομές, Ευρωπαϊκή Ένωση

Παγκοσμιοποίηση Ζούμε σε μια παγκοσμιοποιημένη οικονομία. Τα σύνορα έχουν ανοίξει σε μεγάλο βαθμό στο ελεύθερο εμπόριο και ο καταναλωτής έχει την ευκαιρία να αγοράζει φτηνά προϊόντα και υπηρεσίες από χώρες με φτηνό εργατικό δυναμικό, αρκετές από τις οποίες παρουσιάζουν ραγδαία ανάπτυξη και βελτίωση του βιοτικού τους επιπέδου. Η κρίση, όμως, ανέδειξε και τα προβλήματα που δημιουργεί αυτή η αλληλεξάρτηση. Προβλήματα στην Κίνα επηρέασαν, για παράδειγμα, κατακόρυφα Ιταλικά εργοστάσια αυτοκινήτων και Ισπανική αλυσίδα ρούχων μόδας.

Διαφάνηκε ότι αρκετά διεθνή σώματα και οργανισμοί που κατέχουν σημαίνουσα θέση στο πλαίσιο του παγκοσμιοποιημένου συστήματος παρουσιάζουν αδυναμίες στο χειρισμό των θεμάτων που εμπίπτουν στις αρμοδιότητές τους, διότι υποκύπτουν στα συμφέροντα ορισμένων μεγάλων χωρών, που προσεγγίζουν τα θέματα από την δική της οπτική γωνία και ασκούν πιέσεις, για να ικανοποιηθούν τα δικά τους συμφέροντα, χωρίς να επιδεικνύουν το ενδεικνυόμενο πνεύμα συμβιβασμού και εξισορρόπησης συμφερόντων. Τούτο φάνηκε καθαρά στην πολιτική που πολλές χώρες υιοθέτησαν για  αντιμετώπιση του κορωνοϊού, επηρεάζοντας δυσμενώς τη διεθνή οικονομία και την παγκόσμια υγεία.

Η αδυναμία αυτή είναι εμφανής και σε ό,τι αφορά την πολιτική για περιορισμό και έλεγχο της κλιματικής αλλαγής, που αποτελεί ένα τεράστιο κίνδυνο για την ίδια την επιβίωση της ανθρωπότητας, όπως οι επιστήμονες προειδοποιούν για χρόνια τώρα.

Ευρωπαϊκή Ένωση Η κρίση του κορωνοϊού μπορεί να μετεξελιχθεί σε κρίση συνοχής της ΕΕ, εάν δεν υιοθετηθεί και προωθηθεί έγκαιρα η κατάλληλη στρατηγική. Είναι η γνωστή οικονομική αντιπαράθεση με ορισμένες χώρες της Ευρωζώνης (Γερμανία, Ολλανδία, Αυστρία, Δανία κλπ.) με εύρωστη οικονομία και υγιή δημόσια οικονομικά: επιχειρηματολογούν ότι δεν πρέπει να κληθούν να αποπληρώσουν τα χρέη άλλων χωρών (Ελλάδας, Ιταλίας, Κύπρου, Ισπανίας κλπ.) που δεν επέδειξαν την απαραίτητη δημοσιονομική πειθαρχία. Το πρόβλημα συνοχής μεταξύ Βορρά και Νότου έχει ενταθεί πρόσφατα, λόγω των αυξημένων δαπανών που όλα τα κράτη μέλη θα πρέπει να επωμιστούν για την αντιμετώπιση των συνεπειών της πανδημίας και την ταχεία επανεκκίνηση των οικονομιών τους. Το θέμα γίνεται πιο δύσκολο λόγω του ότι η οικονομική κρίση έχει επηρεάσει σε μεγαλύτερο βαθμό τις ήδη ευάλωτες οικονομίες του Νότου και οδήγησε σε διεύρυνση του χάσματος με τις χώρες του Βορρά. Είναι σε αυτό το σημείο που πρέπει να λάβει σάρκα και οστά, σε επίπεδο ΕΕ, το θέμα της κοινωνικής συνοχής και αλληλοβοήθειας. Είναι ιδανική ευκαιρία για την ΕΕ να επανεξετάσει τις δομές και τις πολιτικές, αν επιθυμεί να επιβιώσει ως ενωμένη οντότητα και να οικοδομήσει μια εύρωστη και αλληλέγγυα Ευρώπη [1].  

Ως Κύπρος να κτίσουμε στα θετικά και να εκμεταλλευτούμε τις νέες ευκαιρίες

Για την Κύπρο και την οικονομία της η κρίση οδήγησε σε ένα πρωτόγνωρο πλήγμα, τις συνέπειες του οποίου βιώνουμε και θα εξακολουθήσουμε να βιώνουμε τα επόμενα 1-2 χρόνια. Είχε, όμως, και κάποια επιμέρους θετικά στοιχεία, που σχετίζονται με τη δημιουργία συνθηκών για αλλαγές στον τρόπο εργασίας και αλλαγές κουλτούρας. Η δυναμική δεν πρέπει να αφεθεί να χαθεί με την επιστροφή στις παλαιές αναχρονιστικές πρακτικές.

• Τεχνολογία στον δημόσιο τομέα Η κρίση ανάγκασε το δημόσιο να υιοθετήσει νέους τρόπους λειτουργίας, από ηλεκτρονικές υπογραφές και τηλεφωνικά κέντρα έως ηλεκτρονικές αιτήσεις και τηλεργασία. Δεν προωθήθηκαν παρόμοια βήματα σε ό,τι αφορά την «ηλεκτρονική» δικαιοσύνη και πολλούς άλλους τομείς (πχ. κτηματολόγιο, τμήμα εφόρου εταιριών, τμήματα φορολογίας κλπ.)
• Τεχνολογία στον ιδιωτικό τομέα Η κρίση οδήγησε και τον ιδιωτικό τομέα σε αξιοσημείωτες αλλαγές, από αγορές αγαθών και προσφορά υπηρεσιών μέσω διαδικτύου έως τη χρήση πλαστικού χρήματος και διαδικτυακών πληρωμών, τηλεργασία κλπ. Αυτό μπορεί να εχει θετικά αποτελέσματα και μετά την επιστροφή στην ομαλοποίηση (π.χ. τηλεργασία ενός πολιτικού μηχανικού που συνεργάζεται με γραφείο πολιτικών μηχανικών στην Ευρώπη, πάταξη της φοροδιαφυγής, κλπ.)
• Επιστημονική προσέγγιση και επαγγελματισμός Κατά τη διάρκεια της κρίσης η Κυβέρνηση ορθά λάμβανε υπόψη τις τεχνοκρατικές απόψεις επιδημιολόγων πριν λάβει τις πολιτικές αποφάσεις, με αποτέλεσμα η Κύπρος να λάβει εύσημα για την επιτυχή διαχείριση της κρίσης σε ό,τι αφορά τον τομέα της υγείας. Δυστυχώς, τόσο στην προ-κορωνοϊού εποχή όσο και στην μετά κορωνοϊό εποχή παρατηρούμε αναχρονιστικές πρακτικές, όπου οι τεχνοκρατικές εισηγήσεις χάνονται στα συρτάρια ενός γραφείου και προωθούνται τα συμφέροντα ομάδων πίεσης ή οργανωμένων συνόλων (βλέπε π.χ. μεταρρύθμιση της παιδείας, των δικαστηρίων, κλπ.).

Τα επόμενα 1-2 χρόνια, μέχρι να επέλθει σταδιακά η ομαλοποίηση της οικονομίας, το Kράτος θα πρέπει να διαδραματίσει ένα διευρυμένο ρόλο με τη συνέχιση επεκτατικής δημοσιονομικής πολιτικής, για να αναπληρώσει στο βαθμό του δυνατού απώλειες λόγω μειωμένης δραστηριοποίησης του ιδιωτικού τομέα, για διατήρηση της κοινωνικής συνοχής και δημιουργία συνθηκών για βιώσιμη ανάπτυξη. Οι αυξημένες δημόσιες δαπάνες θα πρέπει να επικεντρωθούν σε τομείς που θα έχουν μακροχρόνια οφέλη, τις οποίες για χρόνια μεταθέτουμε στις καλένδες.

• Δημόσια Υγεία Οι επενδύσεις στη δημόσια υγεία και τις υποδομές της (νοσοκομεία, μηχανικό εξοπλισμό κλπ.) είναι τομείς επένδυσης για τους οποίους το κράτος μπορεί να αντλήσει σημαντική χρηματοδότηση από τον Ευρωπαϊκό Μηχανισμό Σταθερότητας, χωρίς αυστηρούς όρους πειθαρχίας του ΕΜΣ. Τομείς στους οποίους μπορούν να γίνουν τέτοιες επενδύσεις που να περιλαμβάνουν δραστηριότητες που, λόγω του πολύ υψηλού κόστους, μπορούν να συντηρούν έναν μόνο πάροχο ή όπου η ζήτηση είναι μικρή και αποτρεπτική για δραστηριοποίηση του ιδιωτικού τομέα ή όπου απαιτείται να αναπτυχθεί εξειδίκευση. Επιπλέον χρειάζονται επενδύσεις σε ηλεκτρονικό, κτηριακό ή άλλο εξοπλισμό που μειώνει λίστες αναμονής και βελτιώνει την ποιότητα της παρεχόμενης φροντίδας.
• Παιδεία Η επιστημονική προσέγγιση των κοινωνικών θεμάτων από την οποία μπορεί να επωφεληθεί η Κύπρος πηγάζει από τις πρωτοφανείς εξελίξεις στους τομείς της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης, έρευνας και καινοτομίας. Σε τούτο συνέβαλε η δημιουργία αξιόλογων πανεπιστημίων στην Κύπρο. Η παιδεία όμως γενικά στην Κύπρο χρειάζεται ριζική μεταρρύθμιση (κουλτούρα, προσόντα εκπαιδευτικών, σύστημα διορισμών, αξιολογήσεις, συνεχής κατάρτιση, έρευνα, διδακτέα ύλη, τεχνική εκπαίδευση κλπ.). Σημαντικές προτεραιότητες σε αυτό το πλαίσιο αποτελεί και η αναβάθμιση των τεχνολογικών υποδομών και κτηριακών εγκαταστάσεων.
• Τεχνολογία Το θέμα των επενδύσεων σε τεχνολογικές υποδομές που μακροχρόνια θα βοηθήσουν στην εξοικονόμηση ανθρωπίνου δυναμικού και την ποιότητα εξυπηρέτησης από τον δημόσιο τομέα είναι καίριας σημασίας.
• Έρευνα και ανάπτυξη Τα νέα δημόσια και ιδιωτικά πανεπιστήμια διατηρούν αξιόλογο επίπεδο έρευνας που χρηματοδοτείται από εξωτερικές πηγές και εργοδοτούν εκατοντάδες ερευνητές. Η δυναμική αυτή θα μπορούσε να ενδυναμωθεί από καλύτερη εμπορική αξιοποίηση των επιστημονικών ευρημάτων, ενδυναμώνοντας ταυτόχρονα τη στήριξη της βασικής έρευνας. Η εμπορευματοποίηση ερευνητικών αποτελεσμάτων είναι μία άκρως εξειδικευμένη δραστηριότητα, που απαιτεί τη χρήση γνωστών οίκων του εξωτερικού. Το νέο Υφυπουργείο θα μπορούσε να βοηθήσει, επιδοτώντας τη διαδικασία προσέγγισης των οίκων αυτών και παράλληλα παρακρατώντας ένα λογικό ποσοστό των εσόδων που δημιουργούνται. Τέλος, η δημιουργία εκκολαπτηρίων, την ώρα που το κράτος δίνει απευθείας χορηγίες σε οριακά βιώσιμες επιχειρήσεις, μπορεί να αποβεί σε μακροχρόνιο επίπεδο μια καλή και προσοδοφόρα για το κράτος και την οικονομία επένδυση.
• Πράσινη ανάπτυξη Η Κύπρος υστερεί έναντι άλλων χωρών της ΕΕ, σε τομείς όπως ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, εξοικονόμηση ενέργειας σε δημόσια κτήρια, σχολεία κλπ., υποδομές προστασίας του περιβάλλοντος, ανακύκλωση, ρύπους κλπ. Στον τομέα αυτόν υπάρχουν δυνατότητες άντλησης κονδυλίων για σκοπούς προσαρμογής με την πράσινη οικονομία και επίτευξης των κλιματικών στόχων, περιορίζοντας τον υπαρκτό κίνδυνο η Κύπρος να κληθεί να πληρώσει πρόστιμα πολλών εκατομμυρίων.

[1] Η Γερμανία σε αυτήν την περίπτωση άλλαξε στάση και μιλά για απευθείας βοήθεια.

Για το θέμα εργάστηκαν οι:

• *Δρ. Αντρέας Χαραλάμπους, οικονομολόγος
• *Λούης Χριστοφίδης, ομότιμος καθηγητής (Πανεπιστήμιο Κύπρου και Guelph/Καναδά) 
• *Συμεών Μάτσης, οικονομολόγος
• *Δρ. Μάριος Κληρίδης, οικονομολόγος