Τα φτερούγισμα της νυχτερίδας στην Κίνα κατέδειξε την ευθραυστότητα των οικισμών, προκαλώντας την πλήρη κατάρρευση του γραμμικού αυτοδιοικητικού μοντέλου σε 220 χώρες. Η υπερβολική συνδεσιμότητα έχει προκαλέσει ένα πολύπλοκο, αλληλεξαρτώμενο και εξαιρετικά εύθραυστο σύστημα το οποίο εμπεριέχει ασύμμετρους κίνδυνους και καταστροφικά ρίσκα. Αναρίθμητες πόλεις και κοινότητες μετρούν εκατομμύρια θανάτους και εκατοντάδες τρισεκατομμύρια οικονομικής ζημιάς ενώ αναμένεται το τρίτο κύμα της πανδημίας πριν έρθει το εμβόλιο. Λόγω του Μεγάλου Λοιμού της Καινοτομίας την τελευταία εικοσαετία ο Homo sapiens βρίσκεται στο χείλος της μαζικής εξαφάνισης.
Σε σειρά άρθρων μου που δημοσιεύτηκαν στην Κύπρο, την Ελλάδα και στο Ηνωμένο Βασίλειο τους τελευταίους μήνες, τόνισα την ανάγκη δημιουργίας διεπιστημονικών ομάδων για αντιμετώπιση της πανδημίας του κορονοιού. Συγκεκριμένα, εισηγήθηκα όπως πέραν των λοιμοξιολόγων και επιδημιολόγων, οι ομάδες περιλαμβάνουν ειδικούς επιστήμονες και από άλλους κλάδους: οικονομολόγους, ψυχολόγους, κοινωνιολόγους, συγκοινωνιολόγους, ειδικούς σε θέματα ψηφιακού μετασχηματισμού, συμβούλους καινοτομίας και διαχείρισης κινδύνων, επικοινωνιολόγους κ.ά. Η βασική αυτή αρχή της οργανωσιακής καινοτομίας δεν έχει εφαρμοστεί σε καμιά χώρα.
Η καινοτομία είναι μια διαδικασία ‘από κάτω προς τα πάνω’. Οι τοπικές κοινωνίες και οικονομίες προσαρμόζονται πιο γρήγορα, ανακαλύπτουν νέες ευκαιρίες, δημιουργούν νέες θέσεις εργασίας, αναπτύσσουν από μόνες τους καινοτόμες λύσεις, εφαρμόζουν στοχευμένες παρεμβάσεις, συνδέουν την τοπική ανάπτυξη με την κυκλική οικονομία, προσφέρουν κίνητρα για τη διάχυση των οφελών της ανάπτυξης σε όλους τους πολίτες και τη μείωση των ανισοτήτων.
Οι ασύμμετρες απειλές δεν μπορούν να αντιμετωπιστούν με γραμμικά μοντέλα και στατικά εργαλεία. Χρειάζεται ένα νέο, δυναμικό αυτοδιοικητικό μοντέλο που να χαρακτηρίζεται από εγγύτητα, αμεσότητα, ευελιξία και προσαρμοστικότητα. Χρειάζονται ασύμμετρες στρατηγικές καινοτομίας, διεπιστημονικά εργαλεία, ολιστικές και διαθεματικές προσεγγίσεις και πολύ-τομεακές παρεμβάσεις για αντιμετώπιση των πολλαπλών προκλήσεων και των πολυκρίσεων όπως είναι η πανδημία Covid-19.
Τα τελευταία χρόνια, σε πολλές πόλεις της Ευρώπης και της Αμερικής, έχει εξελιχθεί η έννοια των περιφερειών ή περιοχών καινοτομίας ‘innovation districts’ οι οποίες συνδυάζουν / συνθέτουν όλες τις πτυχές του οικοσυστήματος καινοτομίας:
1. Τις εταιρείες, τους θεσμούς, τους οργανισμούς και τα διάφορα κίνητρα και μοχλούς ‘innovation drivers’ που δίνουν ώθηση στην καινοτομία.
2. Τις κατάλληλες υποδομές και διευκολύνσεις που προωθούν την ενοποίηση του χώρου και τη συνδεσιμότητα.
3. Την ενδυνάμωση των σχέσεων και τη στενή συνεργασία όλων των εμπλεκόμενων μερών – δημιουργία κουλτούρας καινοτομίας. Το οικοσύστημα καινοτομίας αποτελεί μια συνεργιστική σχέση μεταξύ των ανθρώπων, των εταιρειών και του γεωγραφικού χώρου που ενθαρρύνει την ανάπτυξη ιδεών και επιταχύνει την εμπορευματοποίηση των καινοτομιών.
Το νέο αυτοδιοικητικό μοντέλο που συζητείται τους τελευταίους μήνες στη κυπριακή Βουλή πρέπει να παρέχει τη δυνατότητα στους Οργανισμούς Τοπικής Αυτοδιοίκησης να:
α) Επιτύχουν οικονομίες κλίμακας, αποτελεσματικότερη διαχείριση των υποδομών, καλύτερες υπηρεσιακές δομές και νέες κοινωνικές υπηρεσίες και β) κτίσουν τις απαραίτητες συνεργασίες και συνεταιρισμούς για να υλοποιήσουν έργα υπερτοπικής σημασίας και να αξιοποιήσουν τις αναπτυξιακές ευκαιρίες που υπάρχουν. Η κρίσιμη μάζα και οι συνέργειες που επιτυγχάνονται επιτρέπουν την ύπαρξη των απαραίτητων δομών και του ειδικού προσωπικού που θα αναλάβει τα ευρωπαϊκά προγράμματα και θα διαχειριστεί πιο αποτελεσματικά την καινοτομία.
Το βασικό ζητούμενο είναι μια αναπτυξιακή μεταρρύθμιση της Τοπικής Αυτοδιοίκησης η οποία να:
1. Μειώνει τον κατακερματισμό στην έρευνα και την καινοτομία, φέρνοντας μαζί όλα τα συστατικά και όλους τους εταίρους της καινοτομίας: πόρους, μέσα, δεξιότητες, ταλέντα, δράσεις, δίκτυα, δημόσιους οργανισμούς, ιδιωτικές επιχειρήσεις, προμηθευτές, επενδυτές, πανεπιστήμια, ερευνητικά κέντρα, εθελοντικές οργανώσεις. Η συστημική αυτή προσέγγιση ευνοεί τη δημιουργία νέων εταιρικών σχέσεων και γεφυρώνει το χάσμα ανάμεσα στην εκπαίδευση και την αγορά εργασίας.
2. Παρέχει ιδιαίτερα κατάλληλη κλίμακα για πειραματισμό και πιλοτική εφαρμογή, καθιστώντας δυνατό τον εντοπισμό νέων πρακτικών και ελπιδοφόρων πρωτοβουλιών, που θα μπορούσαν να εφαρμοστούν σε μεγαλύτερη κλίμακα ή σε άλλα πλαίσια. Η μεγαλύτερη κλίμακα επιτυγχάνεται γύρω από τη γεωγραφία, τις δυνατότητες, τις ικανότητες και το μέγεθος του πληθυσμού των Τοπικών Αρχών.
3. Προωθεί την ισόρροπη ανάπτυξη όλων των Δήμων και Κοινοτήτων, μέσα από την ενίσχυση των συμμετοχικών διαδικασιών στον προγραμματισμό και την αναπτυξιακή διαδικασία και τη διάχυση των καλών πρακτικών και των καινοτομικών αποτελεσμάτων.
4. Αυξάνει την επιρροή των Τοπικών Αρχών στο ευρύτερο πολιτικό σύστημα.
Στο πλαίσιο της νέας μορφής της Τοπικής Αυτοδιοίκησης των 17 Δήμων και των 32 συμπλεγμάτων κοινοτήτων στην Κύπρο, εισηγούμαι τη δημιουργία ‘Περιφερειών Καινοτομίας’ οι οποίες θα λειτουργούν ως ενιαίες ‘περιοχές συν-ανάπτυξης’. Βασικός στόχος η επίτευξη κρίσιμης μάζας, η ανάπτυξη συνεργειών και η ανάδειξη και αξιοποίηση των ειδικών χαρακτηριστικών και των συγκριτικών πλεονεκτημάτων κάθε περιφέρειας για την ανάπτυξη τοπικών καινοτομιών με διεθνή απήχηση, την ενθάρρυνση της δημιουργικής και πολιτιστικής οικονομίας κ.ά.
Η κοινωνική καινοτομία και η κοινωνική επιχειρηματικότητα αποτελούν δύο σημαντικά νέα πεδία που μπορούν να επεκταθούν και ενισχυθούν μέσα από τις ‘Περιφέρειες Καινοτομίας’. Πρόκειται για την αξιοποίηση της ευρηματικότητας που έχουν φιλανθρωπικές οργανώσεις, ενώσεις και κοινωνικοί επιχειρηματίες για να βρίσκουν νέους τρόπους κάλυψης εκείνων των κοινωνικών αναγκών που δεν ικανοποιούνται από την αγορά ή από τον δημόσιο τομέα.
Η μεγαλύτερη ευκαιρία για τη μεταρρύθμιση της Τοπικής Αυτοδιοίκηση είναι ότι το μέγεθος –η κρίσιμη μάζα– μετράει, μεγαλύτεροι Δήμοι είναι ισχυρότεροι προγραμματικά αλλά και ικανότεροι να εκφράσουν μια σύνθετη πραγματικότητα, διευρύνοντας τα θεματικά όρια των αρμοδιοτήτων τους. Οι μεγάλοι και ισχυροί Δήμοι, οι διαδημοτικές και διακοινοτικές συνεργασίες και τα τοπικά συμπλέγματα ενισχύουν την απασχολησιμότητα και τη δυνατότητα καινοτομίας και επιταχύνουν την έξυπνη, βιώσιμη και χωρίς αποκλεισμούς ανάπτυξη τόσο σε τοπικό όσο και σε περιφερειακό και εθνικό επίπεδο.
Ο Geoffrey West του Ινστιτούτου της Σάντα Φε, στο βιβλίο του ‘ΚΛΙΜΑΚΑ – Οι καθολικοί νόμοι της μεγέθυνσης, της καινοτομίας, της αειφορίας και του βηματισμού της ζωής, σε οργανισμούς, πόλεις, οικονομίες και εταιρείες’ αναφέρει ότι ένα ουσιώδες χαρακτηριστικό όλων των πόλεων είναι ότι η κοινωνική δραστηριότητα και η οικονομική παραγωγικότητα διευρύνονται συστηματικά καθώς αυξάνεται το μέγεθος του πληθυσμού. Αυτό το δώρο συστηματικής ‘προστιθέμενης αξίας’ λόγω αύξησης του μεγέθους ονομάζεται αύξουσα απόδοση κλίμακας ή υπεργραμμική κλιμάκωση. Η κλιμάκωση συνεπάγεται ότι, αν μια πόλη έχει διπλάσιο μέγεθος από μια άλλη στην ίδια χώρα, τότε ο πλούτος, ο αριθμός ευρεσιτεχνιών και τα εκπαιδευτικά ιδρύματα αυξάνονται όλα στο ίδιο κατά προσέγγιση βαθμό –κατά περίπου 15% πέραν του απλού διπλασιασμού– με παρόμοια εξοικονόμηση σε όλες τις υποδομές της. Όσο μεγαλύτερη είναι η πόλη, τόσο περισσότερο καινοτόμο «κοινωνικό κεφάλαιο» δημιουργείται, οπότε τόσο περισσότερα κατέχει, παράγει και καταναλώνει ο μέσος πολίτης, είτε πρόκειται για αγαθά, για πόρους ή για ιδέες. Στον ίδιο βαθμό του 15%, όσο μεγαλύτερη είναι η πόλη τόσο περισσότερο το άτομο κερδίζει, δημιουργεί, καινοτομεί και αλληλεπιδρά. Και όλα αυτά, με κόστος που απαιτεί λιγότερες υποδομές και ενέργεια κατά κεφαλήν. Εδώ έγκειται η μεγαλοφυΐα της πόλης.
Όμως πώς έχουν διαχειριστεί μέχρι αυτή τη στιγμή οι πόλεις την κρίση; Σε τι είδους παρεμβάσεις προέβησαν οι τοπικές και περιφερειακές αρχές; Στην πλατφόρμα Cities for global health παρουσιάζονται 643 έργα από 101 πόλεις 34 χωρών. Τα περισσότερα από τα έργα που αφορούν τις μετακινήσεις ρυθμίζουν το θέμα της πυκνότητας στις δημόσιες συγκοινωνίες, τη χρήση μάσκας, τον καλό αερισμό των οχημάτων, τον συχνό καθαρισμό τους, την κυκλοφορία στους δρόμους, την εκ περιτροπής μετακίνηση σε ζώνες περιοχών, δίνουν αυξημένη δυνατότητα χρήσης ποδηλάτου, σκούτερ κ.λπ., οτιδήποτε υποκαθιστά τη μαζική μετακίνηση με τραμ, λεωφορεία, μετρό, διευκολύνουν τις συναλλαγές με κάρτα.
Οι ευφυείς πόλεις είναι περισσότερο ανθεκτικές σε περίπτωση πανδημίας, σεισμού, τσουνάμι, πυρκαγιάς, ακραίων καιρικών φαινομένων κ.ά. Η ενσωμάτωση των νέων τεχνολογιών στις υπηρεσίες του κράτους και της Τοπικής Αυτοδιοίκησης ενισχύουν την αστική ανθεκτικότητα έναντι των έκτακτων αναγκών. Σύμφωνα με έρευνα της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, κατά τη διάρκεια της πανδημίας ήταν μαζική η χρήση των νέων τεχνολογιών στην εκπαίδευση, τις επιχειρήσεις, τη δημόσια διοίκηση, την έρευνα, τις κοινωνικές επαφές, αλλά και της τεχνητής νοημοσύνης στην τηλεϊατρική, την ιατρική διάγνωση, τις επιδημιολογικές μελέτες και την κλινική διαχείριση των ασθενών.
Η Τοπική Αυτοδιοίκηση θα μπορούσε σε μόνιμη βάση να χρησιμοποιεί ηλεκτρονικές πλατφόρμες για επαγγελματική κατάρτιση των πολιτών και προγράμματα διά βίου μάθησης. Η Τοπική Αυτοδιοίκηση θα μπορούσε επίσης να δημιουργήσει ειδικές πλατφόρμες, ώστε να παρέχει στους πολίτες τη δυνατότητα να συμμετέχουν στη λήψη αποφάσεων.
Το νέο δυναμικό Μοντέλο Καινοτομίας που έχω αναπτύξει –παρουσιάζεται αναλυτικά σε ένα πρακτικό Οδηγό 240 σελίδων– μπορεί να:
1. Ενισχύσει την ανθεκτικότητα των πόλεων και των αγροτικών οικισμών.
2. Βοηθήσει τους Οργανισμούς Τοπικής Αυτοδιοίκησης πρώτο να καινοτομήσουν κάτω από συνθήκες τεράστιας αβεβαιότητας και δεύτερο να αντιμετωπίσουν πιο αποτελεσματικά τις πολύμορφες διαστάσεις και τις ασύμμετρες απειλές που ελλοχεύουν σε κάθε κρίση.
3. Συμβάλει στην επίτευξη του διττού στόχου του περιορισμού της πανδημίας και του ανοίγματος της οικονομίας.
4. Εφαρμοστεί σε όλους τους τομείς και σε όλα επίπεδα, κλίμακες και μεγέθη: Δημόσιες Υπηρεσίες, Τοπική Αυτοδιοίκηση, Επιχειρήσεις (Startups και μεγάλες Εταιρείες), Ακαδημαϊκά Ιδρύματα, Ερευνητικά Κέντρα, ΜΚΟ κ.ά.
Στο εν λόγω Εγχειρίδιο, μεταξύ άλλων παρουσιάζονται περισσότερες από 60 ασύμμετρες στρατηγικές καινοτομίας, διεπιστημονικά εργαλεία και δημιουργικές τεχνικές που μπορούν να βοηθήσουν τους Οργανισμούς να τροποποιήσουν την έκθεσή τους (modify their exposure) ανάλογα ώστε να αξιοποιήσουν τις θετικές ασυμμετρίες (ευκαιρίες) και να αποφύγουν τις αρνητικές ασυμμετρίες (κινδύνους).
Συνοψίζοντας: Η επιστημονική τεκμηρίωση της συνολικής ανθεκτικότητας του νέου αυτοδιοικητικού μοντέλου είναι εκ των ων ουκ άνευ. Χρειάζεται πλήρης επανασχεδιασμός αφού υπάρχουν νέα δεδομένα – τα πάντα άλλαξαν. Στη μετά Covid-19 εποχή των ασύμμετρων κινδύνων και των εκρηκτικών ρίσκων, ένα στατικό, γραμμικό αυτοδιοικητικό μοντέλο θα καταρρεύσει εν τη γενέσει του. Αντίθετα, ένα δυναμικό μοντέλο μπορεί να αποτελέσει μοχλό γρήγορης ανάκαμψης και δίκαιης ανάπτυξης.
*Ο Νίκος Γ. Σύκας είναι Σύμβουλος Στρατηγικής, Επικοινωνίας και Καινοτομίας.
