Του Νίκου Γ. Σύκα*
Οι πανδημίες πάντοτε απειλούσαν την ανθρωπότητα περισσότερο κι από τους πολέμους. Δεν είχαμε για πολύ καιρό μία πανδημία τέτοιας έκτασης από το 1918 και την ισπανική γρίπη, που προσέβαλε το ένα τρίτο του παγκόσμιου πληθυσμού και σκότωσε περίπου 50 εκατ. ανθρώπους. Η παγκοσμιοποίηση, ναι μεν έφερε ευημερία σε πολλές περιοχές του κόσμου, αλλά στον τομέα της υγείας μεταφράσθηκε σε υπερσυγκέντρωση πληθυσμού σε γιγαντούμενα αστικά κέντρα, με ανθυγιεινές παραγκουπόλεις στις παρυφές τους, με αγορές ζώων, συχνά αγρίων, κοντά σε αεροδρόμια, μέσω των οποίων μεταδίδονται οι ιοί σε όλον τον πλανήτη, ενώ και η ανθεκτικότητα στα αντιβιοτικά συνιστά έναν εξίσου μεγάλο κίνδυνο. O Ίαν Γκόλντιν, ο οικονομολόγος του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης είχε προειδοποιήσει ήδη από το 2015 στο βιβλίο του “The Butterfly defect” (To ελάττωμα/αποδήμηση της πεταλούδας) για τους συστημικούς κινδύνους που κυοφορούνται σε έναν αλληλεξαρτώμενο κόσμο κι ιδίως γι’ αυτόν μίας πανδημίας.
Στο βιβλίο του «Οι Μηχανές της Ζωής – Πώς οι μικροοργανισμοί έκαναν τη Γη κατοικήσιμη» ο Paul Falkowski αναφέρει ότι «Ίσως η μεγαλύτερη ειρωνεία στη Βιολογία είναι ότι τα μικρόβια που αποτελούν τους παλαιότερους αναπαραγόμενους οργανισμούς στη Γη ανακαλύφθηκαν πρόσφατα και έχουν σε μεγάλο βαθμό αγνοηθεί […] Η ζωή στη Γη είναι ασταθής, αναπόφευκτα εφήμερη, αλλά απίστευτα ανθεκτική. Πότε πότε, καταστροφικά συμβάντα πέρα από τον έλεγχο κάθε ζωντανού οργανισμού οδηγούν σε μαζικές εξαφανίσεις ειδών […] αλλά οι μικροοργανισμοί πέρασαν την εξαφάνιση και επέζησαν […] Εμείς οι άνθρωποι έχουμε μια μακρά ιστορία συνύπαρξης με τα μικρόβια. Παρά το γεγονός ότι ένα μέρος της ιστορίας αφορά σε ειρηνική συνύπαρξη, οι ειρηνικές πλευρές επικαλύπτουν έναν πολυετή χαμηλού επιπέδου πόλεμο μεταξύ ημών και των μικροβιακών εισβολέων που είναι εξελικτικά προγραμματισμένοι για να μας σκοτώσουν. Όμως διαθέτουμε κάποια χαρακτηριστικά που απορρέουν από την εξέλιξη και αποτελούν πλεονέκτημα σε αυτόν τον πόλεμο. Στη διάρκεια της ανθρώπινης ιστορίας, ο ίδιος ο πόλεμος έχει σε μεγάλο βαθμό επηρεάσει την εξελικτική μας πορεία και αυτήν των μικροβίων. Ας δούμε ένα από τα χαρακτηριστικά που μας δίνουν κάποιο πλεονέκτημα σε αυτήν τη διαμάχη με τα μικρόβια. Η ανάπτυξη μιας σύνθετης γλώσσας και της περιληπτικής σκέψης είναι ένα από τα πιο ενδιαφέροντα και σημαντικά χαρακτηριστικά που μας διαχωρίζουν από όλα τα άλλα ζώα».
Τη διαφορετική αυτή μορφή εξέλιξης, την πολιτισμική εξέλιξη, ο Paul Falkowski αποκαλεί οριζόντια μεταφορά πληροφοριών. «Η ικανότητα να επικοινωνείς τέτοιες σκέψεις είναι εξαιρετική και ιδιαιτέρως σημαντική […] κατά συνέπεια, η αποκτηθείσα γνώση μπορεί να διατηρηθεί χωρίς γενετική επιλογή […] Η εξέλιξη της γλώσσας και η γρήγορη μεταφορά πληροφορίας βοήθησε να μειωθεί ο μικροβιολογικός έλεγχος της αύξησης του ανθρώπινου πληθυσμού».
Προφητική η προειδοποίηση του Paul Falkowski: «Στην πορεία της εξελικτικής τους ζωής, οι μικροοργανισμοί έκαναν αυτόν τον πλανήτη κατοικήσιμο για τους εαυτούς τους και τελικά για εμάς. Είμαστε μόνο επιβάτες σε αυτό το ταξίδι. Παρόλα αυτά παίζουμε με τους μικροοργανισμούς για την κυριαρχία. Είναι απλά θέμα χρόνου, χωρίς να αυτοπεριοριζόμαστε, να σχεδιάσουμε κατά λάθος και να ελευθερώσουμε μικροοργανισμούς που θα μπορούσαν ουσιαστικά να διαταράξουν την ισορροπία των ηλεκτρονίων στην παγκόσμια αγορά. Αυτό ενδεχομένως να ήταν καταστροφικό».
Ο πλανήτης Γη ζει σήμερα στην «Εξτρεμοχώρα» του κορονοιού με κύρια χαρακτηριστικά την εξαιρετική κλιμάκωση των φαινομένων και την υψηλή τυχαιότητα. Ο Nassim Taleb χρησιμοποιεί τον όρο «Extremistan» (Εξτρεμοχώρα) για να χαρακτηρίσει πολύπλοκες καταστάσεις ακραίων διαστάσεων που θεωρούνται αδιανόητες ακόμη και στο επίπεδο πρόβλεψης ενδεχομένων. Η Εξτρεμοχώρα εμπεριέχει εκρηκτικά ρίσκα και ασύμμετρους κινδύνους που μπορεί να οδηγήσουν σε βαριά κλιμάκωση των φαινομένων με σύνθετη και υψηλή τυχαιότητα και σε δραματικές ανατροπές.
Σύμφωνα με το περιοδικό Live Science, μελέτη ομάδας ερευνητών προειδοποιεί ότι ο Covid-19 έχει τη δυνατότητα να γίνει η φονικότερη πανδημία όλων των εποχών. Οι πανδημίες αποτελούν ένα φαινόμενο κινδύνου ουράς ‘fat tail risk’ που εμπεριέχει εκρηκτικά ρίσκα και δυνητικά καταστροφικές συνέπειες. Η παγκόσμια συνδεσιμότητα αυξάνει τη διασπορά του κορονοιού με ένα μη γραμμικό τρόπο. Λόγω του κινδύνου ουράς, τέτοια απρόσμενα γεγονότα και διεργασίες έχουν ειδικά χαρακτηριστικά που καθιστούν τις παραδοσιακές προσεγγίσεις διαχείρισης ρίσκου ανεπαρκείς, ιδίως σε ένα πιο αλληλεξαρτώμενο και εύθραυστο σύστημα. Οι κίνδυνοι και τα καταστροφικά ρίσκα από τις πανδημίες υποτιμούνται.
Η ασύμμετρη αβεβαιότητα που περιβάλλει όλες πτυχές τις πανδημίας αυξάνει τη δυσκολία στη λήψη αποτελεσματικών μέτρων. Τα τυπικά μέτρα / προσεγγίσεις σε ατομικό επίπεδο όπως είναι η απομόνωση, η ιχνηλάτιση και η παρακολούθηση, γρήγορα (υπολογιστικά) υπερνικούνται σε περίπτωση μαζικής επιμόλυνσης.
Χρειάζονται πολυκλαδικές πληθυσμιακές προσεγγίσεις, όπως είναι η δραστική μείωση των δικτύων επαφών με τη χρήση συλλογικών ορίων (collective boundaries), η αλλαγή στην κοινωνική συμπεριφορά, η αυτό-παρακολούθηση σε επίπεδο κοινότητας (community self-monitoring) και στοχευμένες παρεμβάσεις.
Οι ομοιότητες που παρουσιάζουν μεταξύ τους οι ιοί υπολογιστών και οι βιολογικοί ιοί είναι πολλές και μας οδηγούν τόσο στη βαθύτερη κατανόηση όσο και στον έλεγχό τους. Όσον αφορά τη διάδοσή τους και εκεί παρουσιάζουν ομοιότητες. Η μικρο-τμηματοποίηση (micro-segmentation, micro-zoning) αποτελεί μίαν από τις τεχνικές ασφάλειας και άμυνας για αντιμετώπιση των κυβερνοεγκλημάτων που προκύπτουν από επιθέσεις σε cloud υπηρεσίες, καθώς και το ποσοστό των υπολογιστών που χρησιμοποιούνται για τη διάδοση ransomware, κακόβουλου λογισμικού και σκοπούς άντλησης κεφαλαίων με τη χρήση κρυπτονομισμάτων. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ο ιός υπολογιστών τύπου worm, που μπορεί να μεταδοθεί μέσω USB stick. Επίσης, η εγκατάσταση ιών σε δίκτυα χωρών και οι κυβερνο-επιθέσεις σε διεθνείς επιχειρήσεις συνιστούν μια διαρκή απειλή για τις παγκόσμιες κρίσιμες υποδομές. Ένας τρόπος προστασίας από τέτοιου είδους απειλές είναι η μικρο-τμηματοποίηση του δικτύου καθώς η συνεχής παρακολούθησή του για σκοπούς εντοπισμού ευάλωτων σημείων και διόρθωση πιθανών ευπαθειών. Μέσω της μικρο-τμηματοποίησης, το κέντρο δεδομένων (data center) πρώτα διαχωρίζεται σε διακριτά τμήματα ασφάλειας (security segments) σε όλα τα επίπεδα και μετά προσδιορίζονται έλεγχοι ασφαλείας για κάθε τμήμα ξεχωριστά (granular secure zones).
Η διεθνής κοινότητα βρίσκεται στη δίνη του δεύτερου κύματος της πανδημίας του κορονοϊού. Βάσει των διαθέσιμων έως σήμερα επιδημιολογικών δεδομένων, οι τρέχουσες κατευθυντήριες οδηγίες για τα μέτρα ελέγχου πρόληψης διασποράς του SARS-Cov-2 στην κοινότητα, περιλαμβάνουν:
1. Φυσική απόσταση (κατά προτίμηση τουλάχιστον 2 μέτρων).
2. Χρήση προστατευτικής μάσκας.
3. Σωστή υγιεινή χεριών.
4. Απολύμανση επιφανειών.
5. Καλό αερισμό των χώρων.
6. Έγκαιρη ανίχνευση κρουσμάτων και απομόνωσή τους καθώς και άμεση ιχνηλάτηση των επαφών τους.
7. Ελαχιστοποίηση της κινητικότητας, της συνδεσιμότητας και των επαφών.
Η χρονική καθυστέρηση μέχρι να εμφανιστούν τα συμπτώματα σημαίνει ότι οι άνθρωποι που έχουν μολυνθεί διασπείρουν τη νόσο πολύ πριν αισθανθούν τα αποτελέσματα και αλλάξουν συμπεριφορά. Η αλλαγή στη συμπεριφορά μπορεί να έρθει πολύ αργά.
Η κρίση της πανδημίας Covid-19 έχει ανατρέψει όχι μόνο τα υγειονομικά αλλά και τα κοινωνικά και τα οικονομικά δεδομένα σε παγκόσμιο επίπεδο. Το κλειδί για αντιμετώπιση των ασύμμετρων ρίσκων και του ασύμμετρου αντίκτυπου της πανδημίας είναι η συστηματική εφαρμογή ασύμμετρων στρατηγικών καινοτομίας. Ο στόχος είναι διττός: περιορισμός της πανδημίας και επιτάχυνση της οικονομικής ανάκαμψης ταυτόχρονα.
Το νέο, δυναμικό Μοντέλο Καινοτομίας που έχω αναπτύξει μπορεί να βοηθήσει τους Οργανισμούς να: α) Τροποποιήσουν την έκθεσή τους ανάλογα ώστε να αξιοποιήσουν τις θετικές ασυμμετρίες (ευκαιρίες) και να αμυνθούν απέναντι στις αρνητικές ασυμμετρίες (κινδύνους) και β) καινοτομήσουν κάτω από συνθήκες τεράστιας αβεβαιότητας.
Η πρωτοποριακή αυτή μέθοδος παρουσιάζεται αναλυτικά σε ένα πρακτικό Οδηγό 230 σελίδων ο οποίος μεταξύ άλλων περιλαμβάνει μια Εργαλειοθήκη Καινοτομίας με περισσότερες από 60 ασύμμετρες στρατηγικές καινοτομίας, διεπιστημονικά εργαλεία και δημιουργικές τεχνικές που μπορούν να βοηθήσουν τις Δημόσιες Υπηρεσίες, τις Startups, τις Μεγάλες Εταιρείες, τους Οργανισμούς Τοπικής Αυτοδιοίκησης, τα Ακαδημαϊκά Ιδρύματα και τα Ερευνητικά Κέντρα να καινοτομήσουν πολύ πιο αποτελεσματικά.
Για να μπορέσουν οι Οργανισμοί να μετατρέψουν τις ασυμμετρίες σε πόρους και μέσα που θα τους δώσουν τη δυνατότητα να επωφεληθούν και να αποκτήσουν ανταγωνιστικό πλεονέκτημα πρέπει να:
1. Ανακαλύψουν τις ασυμμετρίες και να διακρίνουν την προοπτική μεταξύ τους.
2. Μετατρέψουν τις ασυμμετρίες σε ικανότητες και να τις ενσωματώσουν στρατηγικά σε ένα αναδιαμορφωμένο οργανωσιακό σχεδιασμό που θα τις αξιοποιεί και θα διατηρεί την ανάπτυξή τους.
3. Συνταιριάσουν τις ικανότητες που πηγάζουν από τις ασυμμετρίες με νέες ευκαιρίες, αναπτύσσοντας ασύμμετρες στρατηγικές καινοτομίας.
Στον πρακτικό Οδηγό που έχω ετοιμάσει περιλαμβάνεται επίσης ένα Πρότυπο Εργαστήριο για ενίσχυση της δημιουργικότητας και της ικανότητας για καινοτομία των Στελεχών της Δημόσιας Διοίκησης, των Επιχειρήσεων και των Ενόπλων Δυνάμεων καθώς και των Εκπαιδευτικών / Σπουδαστών.
Το νέο Υπόδειγμα Καινοτομίας μπορεί να: α) Εφαρμοστεί σε όλους τους τομείς και σε όλα τα επίπεδα, κλίμακες και μεγέθη και β) βοηθήσει στην μετατροπή της Ελλάδας και της Κύπρου σε περιφερειακούς πόλους Έρευνας & Καινοτομίας και στην προσέλκυση Άμεσων Ξένων Επενδύσεων.
*Ο Νίκος Γ. Σύκας είναι Σύμβουλος Στρατηγικής, Επικοινωνίας και Καινοτομίας.
