Μεγάλες αλλαγές στην ιστορία οφείλονται στην τυχαιότητα, σε απροσδόκητα, συγκυριακά γεγονότα, σε στρεβλώσεις της κανονικότητας. Ας το θέσουμε αλλιώς, «την τύχη τη συναντάμε συχνά στον δρόμο της λογικής». Η τυχαιότητα κατευθύνει τη βούλησή μας και τη διορθώνει. Η τύχη, το μη αναμενόμενο, η συγκυρία, το αιφνίδιο γεγονός, πολλές φορές, ξεπερνά τη μαεστρία της τέχνης μας. Μεγάλα άλματα στην ιστορία έγιναν εξαιτίας απρόβλεπτων κι αστάθμητων γεγονότων. Ενίοτε, τα τυχαία γεγονότα επισπεύδουν τις εξελίξεις: το μέλλον έρχεται πιο γρήγορα κοντά μας, σπεύδει, αψηφώντας τους συμβατικούς χρονικούς μας υπολογισμούς. Οι αποχρώσεις και διαβαθμίσεις είναι πολλές, η επίδραση της τυχαιότητας ποικίλλει, αλλά σπάνια δεν αφήνει τα χνάρια της στον ανθρώπινο βίο. Ένα τέτοιο γεγονός είναι η πανδημία. Η ισπανική γρίπη άλλαξε τον κόσμο: απέδειξε πως η δύναμη της φύσης επισκιάζει τη δύναμη των όπλων. Οι νεκροί από την ισπανική γρίπη ήταν περισσότεροι από την ανθρωποφαγική μηχανή του Μεγάλου Πολέμου.
Κατά το έτος 2020 η έννοια και η πρακτική της εξ αποστάσεως, ή διαδικτυακής, ή εικονικής, ή ηλεκτρονικής εκπαίδευσης διευρύνθηκε. Λειτουργούσε εδώ και δεκαετίες στα Ανοικτά Πανεπιστήμια για να διασφαλίζεται το κλασικό ιδεώδες της διά βίου μάθησης. Και λειτουργεί άψογα. Τώρα, αναγκαστικά, πολλά πρωτοκλασάτα Πανεπιστήμια, σε όλο τον κόσμο, αναγκάζονται να υιοθετήσουν αυτό το μαθησιακό, παιδαγωγικό μοντέλο. Τα λογισμικά προγράμματα υπήρχαν, βελτιώθηκαν μέσα σε λίγους μήνες, σε τέτοιο βαθμό ώστε η σωστή χρήση τους να μην υποκαθιστά απλώς τη «διά ζώσης» διδασκαλία, αλλά, καταλυτικά, να την ενισχύει.
Η τυχαιότητα, ως κατάσταση που δεν εμφανίζει προβλεψιμότητα, θα επανακαθορίσει κι αναδιαμορφώσει το ραγδαία ευμετάβλητο παιδαγωγικό κι ερευνητικό περιβάλλον της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης. Όσοι δεν τον αντιλαμβάνονται, έχουν προφανώς μυωπική αντίληψη της ιστορίας, και ελλειμματική γνώση της εξέλιξης των κοινωνιών, σε όλες τις εκφάνσεις και συνδηλώσεις της ανθρώπινης ύπαρξης.
Η τριτοβάθμια εμπειρία θα είναι νομοτελειακά τηλεκπαιδευτική, σήμερα ή σε δύο ή σε δέκα χρόνια, διότι το απαιτεί ο σύγχρονος άνθρωπος, η εποχή της τεχνολογικής επανάστασης στην πληροφορική, οι αλλαγές στην κουλτούρα, ο επαναπροσδιορισμός της σχέσης του ανθρώπου με το φυσικό περιβάλλον. Τα θηριώδη κτίρια των πανεπιστημίων σε λίγα χρόνια, σε λίγες δεκαετίες, θα αποτελούν μουσειακά μνημεία μιας εποχής που πέρασε ανεπιστρεπτί. Υπήρξαν η αισθητική γέφυρα που συνένωσε τον μεσαιωνικό και νεότερο κόσμο, με τη σύγχρονη εποχή. Σε μια πρώτη ιστορική φάση, ένα πανεπιστήμιο θα έχει μία μεγάλη ηλεκτρονική βιβλιοθήκη σε φυσική μορφή, και ίσως μια αίθουσα κοινωνικής αλληλεπίδρασης. Ακόμη και τα εργαστήρια, θα διεκπεραιώνουν τους μαθησιακούς στόχους μέσω της εικονικής πραγματικότητας. Ποιος δεν γνωρίζει ότι οι Ιατρικές Σχολές χρησιμοποιούν πια εικονικά πτώματα τρισδιάστατων αναπαραστάσεων για την ανατομία και τη διεξαγωγή της νεκροψίας, καθώς και εικονικά χειρουργεία;
Η εμμονή στη διά ζώσης διδασκαλία είναι ακατανόητη και άστοχη, ειδικά στην εποχή της πανδημίας. Διαπνέεται από έναν στείρο συντηρητισμό, που χαρακτηρίζει συνήθως τις αντιλήψεις της παλιάς γενιάς των πανεπιστημιακών δασκάλων και των διοικούντων – μια νοσταλγία, έναν ανώφελο συναισθηματισμό – και βέβαια, υποψιάζομαι από ένα είδος πολιτικής σκοπιμότητας.
Τα πλεονέκτημα της διαδικτυακής εκπαίδευσης είναι πολλά: Είναι έκφραση μιας οικολογικής συνείδησης, που σέβεται το περιβάλλον και δεν το καταστρέφει για να οικοδομήσει γιγάντια κτίρια που σε λίγα χρόνια, το πολύ δύο δεκαετίας, θα είναι βορά του χρόνου και της μούχλας. Διασφαλίζει την εξοικονόμηση πόρων, που θα μπορούσαν ν’ αξιοποιηθούν στην έρευνα και την καινοτομία για τη βελτίωση των συνθηκών της υγείας και της ζωής της ανθρωπότητας.
Τα λεγόμενα μειονεκτήματα, με βάση την εμπειρία του σύγχρονου πανεπιστημιακού περιβάλλοντος, είναι κυριολεκτικά αμελητέα. Γιατί; Επειδή οποιαδήποτε έμφαση στην αλληλεπίδραση διδασκόντων και διδασκομένων είναι ανεδαφική κι επουσιώδης. Ο σύγχρονος πανεπιστημιακός δάσκαλος δεν φοράει πια την τήβεννο της ηθικής αγωγής ή του ηθικισμού, δεν υπάρχουν πια χαρισματικοί, εμπνευσμένοι καθηγητές-υποδείγματα, όπως υπήρχαν πριν από εκατό ή πενήντα χρόνια. Οι πανεπιστημιακοί, ειδικά οι νεότεροι, βρίσκονται στη μέγγενη, καθημερινά, σ’ ένα ψυχρό, ανταγωνιστικό, εμπορευματοποιημένο, εργαλειακό περιβάλλον, για την «παραγωγή γνώσης», αλλιώς είναι, απλώς, αναλώσιμοι. Οι δικοί μου μέντορες ανήκαν στην παλιά γενιά: ήταν δάσκαλοι, με την πληρέστερη έννοια της λέξης. Αλλά δεν ένιωθαν τη θηλιά της μικροσκοπικής αξιολόγησης από φορείς υπουργείων, διεθνείς επιτροπές, θεσμικά όργανα: μπορούσαν να διδάσκουν, να συμβουλεύουν και παράλληλα να γράφουν ένα σημαντικό έργο – ορόσημο στο γνωστικό τους αντικείμενο, κάθε δέκα χρόνια.
Το επιχείρημα πως οι νέοι χρειάζονται τη μέθεξη της αυλής και των καφετεριών του πανεπιστημιακού χώρου δεν ευσταθεί. Πρώτον, γιατί η νέα γενιά, έχει άπειρες δυνατότητες αλληλεπίδρασης και ψυχαγωγίας, αν το επιθυμεί. Δεύτερο, η νέα γενιά είναι η ίδια συστατικό κομμάτι της εικονικής πραγματικότητας της εποχής μας. Φανταστείτε μια πανεπιστημιακή τάξη διδασκαλίας: οι περισσότεροι φοιτητές (όσοι έχουν την καλή διάθεση να εμφανίζονται στα μαθήματα) επιλέγουν τα τελευταία καθίσματα για να χρησιμοποιούν, κρυφά ή φανερά, το έξυπνό τους τηλέφωνο. Είναι ωσεί παρόντες. Ο χρόνος τους, αναλώνεται στα διαδικτυακά σερφαρίσματα, στους ιστοτόπους κοινωνικής δικτύωσης, στην ακατάπαυστη εικονική επικοινωνία. Η ίδια η πραγματικότητα της νέας γενιάς είναι εικονική. Κι αυτή η πραγματικότητα είναι παράγωγο μιας αδήριτης αναγκαιότητας.
Οι εξελίξεις λοιπόν επιταχύνονται, το μέλλον ήρθε, ίσως πρόωρα, αλλά είναι μαζί μας. Η εμμονή στις παραδοσιακές μεθόδους είναι ανώφελη, ειδικά σε περίοδο πανδημίας, απλούστατα γιατί αυτές οι μέθοδοι εκπνέουν ραγδαία. Τα Πανεπιστήμια οφείλουν να επαναπροσδιορίσουν τις παιδαγωγικές τους πρακτικές και να επενδύσουν στο αναδυόμενο, βιώσιμο, περιβάλλον της τηλεκπαίδευσης. Τώρα είναι η ευκαιρία: η τυχαιότητα, εδώ, συμπίπτει με τη λογική και τα πραγματολογικά δεδομένα.
*Ο Κυριάκος Δημητρίου είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κύπρου.
