Ατομική ευθύνη και συλλογικό αγαθό

Του Παναγιώτη Χριστιά*

Είναι δύσκολο να μην παρατηρήσει κανείς ότι η έννοια της «ατομικής ευθύνης» έχει επιστρέψει στο καθημερινό μας λεξιλόγιο σε ένα πολύ ευρύτερο πλαίσιο από αυτό της φιλελεύθερης οικονομικο-πολιτικής θεωρίας και του ατομικισμού της αγοράς. Στη συγκεκριμένη συγκυρία της ατομικής χρήσης χειρουργικής ή άλλης μάσκας για την προστασία του συνόλου του πληθυσμού από τον κορωνοϊό, ο πολιτικός φιλόσοφος θα σημειώσει μια πτυχή της ατομικής ευθύνης, όπως παραδοσιακά χρησιμοποιείται από τη φιλοσοφία της οικονομίας. Στη φιλελεύθερη θεωρία, η ατομική ευθύνη προτρέπει το άτομο να ακολουθεί το καλώς εννοούμενο συμφέρον του, ώστε να επωφελείται το κοινωνικό σύνολο. Στην παρούσα έκτακτη κατάσταση της αντιμετώπισης της πανδημίας, η ατομική ευθύνη απαιτεί από το άτομο να προστατεύσει τον εαυτό του, προστατεύοντας έτσι και το κοινωνικό σύνολο. Η παρατήρηση αυτή δίνει την ευκαιρία να εξεταστεί πιο προσεκτικά η σχέση ανάμεσα στον εγωισμό, ως πρακτικό κίνητρο κοινωνικής δράσης, και τους διαφορετικούς βαθμούς ορθολογικότητας της προάσπισης του ατομικού συμφέροντος.

            Όταν κάποιος που πεινάει μαζεύει δαμάσκηνα για να τα φάει, λέει ο John Locke (1632-1704) στη «Δεύτερη πραγματεία περί κυβερνήσεως» (1690), τα στερεί από τους συνανθρώπους του. Αν και απόλυτα κατανοητή και ορθολογική πράξη, οι συνέπειές της για τους υπόλοιπους είναι αρνητικές. Όταν τελειώσουν τα δαμάσκηνα, αυτοί που δεν πρόλαβαν να φάνε θα μείνουν νηστικοί. Στο συγκεκριμένο παράδειγμα, η εγωιστική πράξη έγκειται στην προτίμηση που δείχνουμε στον εαυτό μας: προτιμούμε να χορτάσουμε εμείς και αδιαφορούμε για το αν θα πεινάσουν όλοι οι άλλοι. Υπάρχει όμως και ένας άλλος τρόπος να σκεφτούμε και να πράξουμε ώστε να υπηρετήσουμε το συμφέρον μας. Αν φυτέψουμε δαμασκηνιές, τότε όχι μόνο θα φάμε όσα δαμάσκηνα θέλουμε, αλλά αναγκαστικά θα περισσέψουν. Συνεπώς, στη δεύτερη αυτή περίπτωση, τα αποτελέσματα της εγωιστικής πράξης είναι θετικά για την υπόλοιπη κοινωνία, αφού αυξάνεται, αντί να μειώνεται, ο συνολικός υλικός πλούτος. Η δεύτερη αυτή πράξη είναι ενός ανώτερου βαθμού ορθολογικότητας από την πρώτη, θα σχολιάσει ο Γερμανός κοινωνιολόγος Max Weber (1864-1920), κι αυτό γιατί δεν υπηρετεί αποκλειστικά και μόνο έναν σκοπό αλλά δύο, την αύξηση τόσο του προσωπικού όσο και του συλλογικού πλούτου. Μπορούμε να ορίσουμε ως κοινωνικά «υπεύθυνη» στάση τη σταθερή επιλογή της πράξης ανώτερης βαθμίδας ορθολογικότητας: αντί να κόψουμε ένα δαμάσκηνο, φυτεύουμε μια δαμασκηνιά.  

            Τα δαμάσκηνα που αναγκαστικά θα περισσέψουν, και άρα δεν προορίζονται για προσωπική χρήση, ο παραγωγός τα διαθέτει στους συμπολίτες του μέσω της πώλησης. Το ίδιο θα κάνει και αυτός που εκτρέφει πρόβατα και ο άλλος που παρασκευάζει κρασί και ο τρίτος που φτιάχνει ρούχα. Με τον τρόπο αυτό δημιουργείται η ανταλλακτική κοινωνία ή «αγορά», αφού όλοι αποσκοπούν στον πλουτισμό μέσω της πώλησης αγαθών που παράγουν σε ποσότητες μεγαλύτερες από την προσωπική τους χρεία. Με αυτόν τον τρόπο, μέσω του κινήτρου του πλουτισμού εξασφαλίζονται τα απαραίτητα αγαθά όχι μόνο για την επιβίωσή του ανθρώπου αλλά και για την όλο και μεγαλύτερη ευχαρίστησή του. Αποσκοπώντας άρα στο προσωπικό μας συμφέρον, υπηρετούμε το συλλογικό αγαθό. Παρατηρούμε δε ότι η ορθολογική πράξη ανώτερης βαθμίδας έχει ένα πολλαπλασιαστικό αποτέλεσμα. Αν κόψω το δαμάσκηνο και το φάω, θα απολαύσω μόνο το δαμάσκηνο. Αν όμως φυτέψω μια δαμασκηνιά, μέσω της κοινωνίας ανταλλαγής ή «αγοράς», μπορώ να απολαύσω όσα αγαθά παράγει η ανθρωπότητα. Αν μάλιστα αναλογισθώ το απειροελάχιστο κομμάτι μόχθου που προσφέρω σε σχέση με τον μόχθο για να παραχθούν όλα τα αγαθά που μπορώ να απολαύσω, τότε η ατομική ευθύνη μετατρέπεται σε προσωπικό συμφέρον. Πώς είμαι επομένως βέβαιος ότι οι συνάνθρωποί μου θα πράξουν υπεύθυνα; Η φιλελεύθερη θεωρία απαντά ότι, αν και έχουμε κάθε λόγο να αμφιβάλουμε για την ηθική αρετή τους, πρέπει να εμπιστευτούμε τη δίψα τους για πλούτο και απολαύσεις. Το καλώς εννοούμενο συμφέρον θα τους ωθήσει στην επιλογή της πράξης ανώτερης βαθμίδας ορθολογικότητας, καθιστώντας τους έτσι κοινωνικά υπεύθυνους.

            Στην περίπτωση της χρήσης μάσκας έχουμε ένα παρόμοιο φαινόμενο. Οι ειδικοί εξηγούν ότι η αποτελεσματικότητα του μέτρου εξαρτάται από την καθολική εφαρμογή του. Κι αυτό γιατί στην ουσία, όταν η χρήση γίνεται μεμονωμένα, τα οφέλη είναι ελάχιστα, όπως στην περίπτωση που κόβω το φρούτο για να το φάω. Το μέτρο είναι αποτελεσματικό μόνο όταν όλοι δρουν υπεύθυνα και αυτό γιατί το υποκείμενο που φέρει μάσκα προστατεύει και προστατεύεται από όλους τους υπόλοιπους. Η υπεύθυνη στάση επιτρέπει το πολλαπλασιαστικό αποτέλεσμα. Όπως ακριβώς το φύτευμα μιας δαμασκηνιάς οδηγεί στη δημιουργία και εύρυθμη λειτουργία της ανταλλακτικής κοινωνίας, απόρροια της ανώτερης ορθολογικότητας της υπεύθυνης πράξης, έτσι και η συστηματική καθημερινή χρήση χειρουργικής μάσκας στην εποχή της πανδημίας οδηγεί στην επανίδρυση του δημόσιου χώρου και της κοινωνίας των ανθρώπινων ανταλλαγών. Αντίθετα, η μη χρήση μάσκας απειλεί με κοινωνική παράλυση. Διακυβεύεται δηλαδή αυτό που ο Αριστοτέλης ονόμαζε «πολιτική φιλία», το αίσθημα αλληλεγγύης που διαπνέει ένα σύνολο ατόμων με κοινό συμφέρον και κοινή μοίρα, όπως τους επιβάτες ενός πλοίου που θαλασσοδέρνεται στο ανοικτό πέλαγος. Υπονομεύεται ακριβώς το ουσιαστικότερο συλλογικό αγαθό που είναι η συγκρότηση των μεμονωμένων ατόμων σε κοινωνία, η οποία επιφέρει το πολλαπλασιαστικό αποτέλεσμα και επιτρέπει στα άτομα με ελάχιστη σχετικά προσπάθεια να απολαύσουν αγαθά που δεν θα μπορούσαν ποτέ να έχουν αν δρούσαν μεμονωμένα.

            Συνεπώς, στην παρούσα έκτακτη κατάσταση, η υγεία είναι ένα μόνο από τα αγαθά που διακυβεύονται. Η πανδημία είναι ένα πολύπλοκο φαινόμενο, το οποίο επηρεάζει σχεδόν όλους τους τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας, όπως η οικονομία και η πολιτική φιλία. Είναι εύλογο ότι, όταν κάποιος δεν έχει εμπιστοσύνη στους συνανθρώπους του, όταν φοβάται δηλαδή να μπει στο ταξί ή στο μαγαζί, να κάτσει στο καφενείο ή στο εστιατόριο, να πάει στο σχολείο ή στο αμφιθέατρο, δεν παραλύει απλά η οικονομική και η κοινωνική δραστηριότητα, αλλά αποσυντίθεται η ίδια η πολιτική κοινωνία. Όταν λοιπόν επιμένουμε στη χρήση μάσκας μόνο για λόγους υγείας σφάλλουμε. Η ατομική ευθύνη, που ταυτίζεται με το ατομικό συμφέρον, επιβάλλει την επιλογή αυτή, γιατί πετυχαίνει όχι μόνο τον σκοπό της διασφάλισης της υγείας, αλλά και, το σημαντικότερο, της διατήρησης του αγαθού της πολιτικής φιλίας και ενότητας. Είναι η επιλογή της ανώτερης βαθμίδας ορθολογικότητας. 

*Ο Παναγιώτης Χριστιάς είναι Αν. Καθηγητής του Πανεπιστημίου Κύπρου, εταίρος του ερευνητικού κέντρου «Ευρωπαϊκές Δυναμικές» του Πανεπιστημίου του Στρασβούργου και μέλος του “Νέο Κύμα – Η Άλλη Κύπρος”.

New Wave News

Ενημερωθείτε πρώτοι για τις εξελίξεις και την πορεία του κινήματος!

* Με την αποστολή του email σας αποδέχεστε την επεξεργασία του για σκοπούς ενημέρωσής σας σχετικά με τα νέα του Κινήματος. Μπορείτε να αφαιρέσετε τα στοιχεία σας ανα πάσα στιγμή. Τα στοιχεία σας τυγχάνουν χειρισμού στη βάση της Πολιτικής Διαχείρισης Προσωπικών Δεδομένων του Κινήματος.

Νέο Κύμα - Volt Cyprus
X