Της Ειρήνης Παπαδάκη*
To 2015 κυκλοφόρησε από τις ιταλικές εκδόσεις Rizzoli το βιβλίο Il Sangue di Lepanto της ιστορικού και αρχαιολόγου Maria Grazia Siliato (1926-2018). Πρόκειται για μια λογοτεχνική αναδιήγηση των γεγονότων του πολέμου που οδήγησε στην οθωμανική κατάληψη της Κύπρου και στη νίκη της χριστιανοσύνης στη ναυμαχία της Ναυπάκτου. Η ελληνική μετάφραση του βιβλίου δημοσιεύτηκε, με πρωτοβουλία του πρώην Πρύτανη Κωνσταντίνου Χριστοφίδη, από τις Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κύπρου το 2018 με τίτλο Τα γαλήνια νερά της Ναυπάκτου.
Η βιωμένη ιστορία, την οποία πραγματεύεται το βιβλίο, είναι συνοπτικά η εξής:
Όταν, το καλοκαίρι του 1569, η βενετική δημοκρατία έστειλε στην Κύπρο τον γενναίο στρατιωτικό διοικητή Marcantonio Bragadin, τα νέφη του Δ΄ βενετοτουρκικού πολέμου είχαν ήδη αρχίσει να φαίνονται στον ορίζοντα. Οι πολιτικές, οικονομικές και στρατιωτικές διαβουλεύσεις των αξιωματούχων τόσο στην οθωμανική αυτοκρατορία όσο και στις δυτικές χριστιανικές αυλές, οι πολεμικές ετοιμασίες και η άνθιση της κατασκοπείας, δημιουργούσαν μια ατμόσφαιρα υφέρποντος αναβρασμού, που μάταια προσπαθούσε να αγνοήσει ο φιλειρηνικός λαός της Κύπρου. Όταν πλέον ξέσπασε ο άνισος πόλεμος των λιγοστών υπερασπιστών του νησιού με τις πολλαπλάσιες οθωμανικές δυνάμεις, η αποφασιστικότητα, η επινοητικότητα και ο ηρωισμός Βενετών και ντόπιων αναδείχτηκαν τόσο κατά την κατάρτιση στρατηγικών σχεδίων όσο και στα πεδία της μάχης. Καθώς, όμως, οι χριστιανικές δυνάμεις της Δύσης χρονοτριβούσαν σε διπλωματικά παιχνίδια, η Κύπρος λύγιζε κι εξανεμίζονταν οι ελπίδες για επαρκή εξωτερική βοήθεια. Οι γραμμές υπεράσπισης έπεφταν η μια μετά την άλλη. Τελευταία η Αμμόχωστος αναγκάστηκε να συνθηκολογήσει στις αρχές Αυγούστου 1571. Οι Οθωμανοί, παραβαίνοντας τους όρους της συνθήκης παράδοσης, επιφύλαξαν μαρτυρικό θάνατο στους πρωτοστάτες της ηρωικής αντίστασης. Κάθε φρικαλεότητα ξεπέρασε η θανάτωση του Marcantonio Bragadin, που γδάρθηκε ζωντανός κάτω από τα αδυσώπητα βλέμματα και τους αλαλαγμούς ενός εξαγριωμένου πλήθους. Η αντίδραση των χριστιανικών δυνάμεων ήρθε δυο μήνες αργότερα, όταν η αρμάδα της Βενετίας, της Ισπανίας και του Βατικανού, που δεν είχε προλάβει να φτάσει στην Κύπρο, συναντήθηκε με τον Οθωμανικό στόλο στον κόλπο της Ναυπάκτου. Η επική νίκη της Ιερής Συμμαχίας, στις 7 Οκτωβρίου 1571, επέφερε καίριο πλήγμα στις πολεμικές δυνάμεις της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και αναχαίτισε την προέλασή τους προς τη δυτική Ευρώπη.
Για την τεκμηρίωση των ιστορικών γεγονότων που αναφέρθηκαν υπάρχει, βέβαια, πλούσια ελληνική και ξενόγλωσση βιβλιογραφία. Τι είναι αυτό που κάνει το βιβλίο της Siliato ξεχωριστό; Το αναφέρει η ίδια στο σημείωμα με το οποίο προλογίζει την έκδοση:
«Η ιστορία ετούτη βιώθηκε, τετρακόσια σαράντα επτά χρόνια πριν, στο νησί της Κύπρου και στον κόλπο της Ναυπάκτου, στην ανατολική Μεσόγειο.
Ημέρες εξαίσιας ευτυχίας κι άλλες αβάσταχτης σκληρότητας. Μια από τις δριμύτερες πολιορκίες της δεύτερης χιλιετίας και η πιο σπουδαία ναυμαχία που διεξήχθη ποτέ σε εκείνη τη θάλασσα.
Κι όμως, για τα γεγονότα αυτά πολύ λίγα μας έχουν γίνει γνωστά. Το συνειδητοποιήσαμε σταδιακά, ερευνώντας εγκαταλελειμμένα ερείπια και σκονισμένα χαρτιά: στη Βενετία, το Βατικανό, τα Σιμάνκας, τη Γένοβα, την Κωνσταντινούπολη, τη Λευκωσία, την Αμμόχωστο, τη Νάπολη, τη Βαρκελώνη, τη Σεβίλλη και δεκάδες άλλες τοποθεσίες σε μικρές πόλεις, μέγαρα τοπικών αρχόντων, μοναστήρια.
Πολλοί από όσους έζησαν εκείνες τις μέρες – ναυτικοί, γιατροί, μοναχοί, καρδινάλιοι, πρέσβεις, ηγεμόνες, βεζίρηδες και πασάδες, κουρσάροι, σουλτάνοι, μισθοφόροι, σκλάβοι, αλλά και γυναίκες, από τους θρόνους ως τα χαρέμια, τα μοναστήρια, τα καπηλειά, δεμένες ανέλπιδα στη μοίρα τους – ξόρκιζαν τον φόβο τους γράφοντας όσα είχαν δει και υποστεί.
Αλλά οι συχνά φρικτές μαρτυρίες τους κατηγορούσαν κι ενοχλούσαν πολλούς. Έτσι, ενώ τα υλικά ερείπια καταδικάστηκαν σε σιωπηλή καταστροφή, μεγάλο μέρος όσων γράφτηκαν θάφτηκε στα αρχεία.
Σήμερα, αυτή η ιστορία – αν και γραμμένη ως δημιουργική αφήγηση – αναδύεται στην επιφάνεια αποκλειστικά από εκείνες τις αδύναμες πνιγμένες φωνές. Κι όποιος διαβάζει μπορεί να είναι βέβαιος πως δεν υπάρχει τίποτα, σε αυτές τις σελίδες, που να αποτελεί προϊόν μυθοπλασίας».
Με τα εφόδια που απέκτησε από τις σπουδές της στο Πανεπιστήμιο του Freiburg και την πολύχρονη ερευνητική και συγγραφική της εμπειρία, η Maria Grazia Siliato επεσήμανε πράγματι άγνωστες πτυχές της κυπριακής, αλλά και της ευρύτερα ευρωπαϊκής ιστορίας. Μια επίσκεψη που πραγματοποίησε στην Κύπρο την περίοδο της βρετανικής κυριαρχίας, της επέτρεψε επίσης να ανιχνεύσει ίχνη του πολιτισμού της φραγκοκρατίας και της βενετοκρατίας και να καταγράψει με τον φωτογραφικό και κινηματογραφικό της φακό τα σωζόμενα ιστορικά και αρχαιολογικά τεκμήρια.
Ακροβατώντας μεταξύ ιστορίας και δημιουργικής γραφής, το βιβλίο κινείται με μαεστρία στα διαφορετικά μέτωπα του πολέμου και των διπλωματικών διαβουλεύσεων. Οι χαρακτήρες των πρωταγωνιστών πλάθονται σφαιρικά με τη δύναμη μιας εξαίρετης συμπαθητικής φαντασίας. Οι φωνές τους ζωντανεύουν πιραντελλικά, καθώς αποδίδονται αυτούσιες και μάλιστα στη μεγάλη γλωσσική ποικιλία τους. Τα ερείπια των μνημείων αναστηλώνονται νοητά για να προσφέρουν το πολυτοπικό σκηνικό της δράσης. Οι σύγχρονες των γεγονότων ποιητικές και εικαστικές αναπαραστάσεις αποτυπώνονται εν τη γενέσει τους. Με διαρκείς προβολές από το παρελθόν στο παρόν, η Siliato χαρίζει στον αναγνώστη την εμπειρία της οικείωσης του παρελθόντος, ασκώντας τον παράλληλα στην αποκρυπτογράφηση των δυναμικών που διέπουν τα σύγχρονά του γεγονότα.
Αναζητώντας ένα νόημα στις μεγάλες ιστορικές συγκρούσεις των νεοτέρων χρόνων, η Siliato καταλήγει στο συμπέρασμα ότι τα πολεμικά γεγονότα «επιβεβαιώνουν τις διαρκώς πιο βεβιασμένες και γρήγορες τροχιές όλων των αυτοκρατορικών δυνάμεων: της Ισπανίας, των Οθωμανών, της Αυστροουγγαρίας, της Γερμανίας, της Γαλλίας, της Βρετανίας, του Σοβιέτ, της Ιαπωνίας, των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής… Με ταχύτητα ανάλογη με τον ρυθμό της ανόδου, η άπληστη επιθυμία για νίκη οδηγούσε -και οδηγεί- στη διάσπαση των κοινωνικών, οικονομικών, στρατιωτικών και πολιτικών δομών, δηλαδή σε αυξανόμενη ακυβερνησία και, τέλος, σε μια μορφή ανεπίγνωστης αυτοκτονίας». Το συμπέρασμα βασίζεται στην επιτυχημένη ανίχνευση δυναμικών μακράς διάρκειας μέσα από τα μεμονωμένα περιστατικά, που αποτελούν -όπως θα έλεγε ο Braudel- την επιφάνεια του ιστορικού γίγνεσθαι.
Το βιβλίο της Siliato, Τα γαλήνια νερά της Ναυπάκτου, είναι αφιερωμένο στο αγαπημένο της νησί, την Κύπρο, που -όπως χαρακτηριστικά αναφέρει η ίδια «θυσιαζόταν -και θυσιάζεται- για δυτικά συμφέροντα, καθώς και στην ηρωική Αμμόχωστο, ιστορική ευρωπαϊκή πόλη, που ακόμα και σήμερα τελεί υπό αλγεινή στρατιωτική κατοχή».
*Ειρήνη Παπαδάκη
Αναπληρώτρια Καθηγήτρια, Νεοελληνικής Φιλολογίας
Πανεπιστήμιο Κύπρου
